1973 йил 11 сентябрь куни Чилида генерал Августо Пиночет давлат тўнтаришини амалга оширди ва шу билан мамлакатда қонли террор бошланиб кетди. Лекин қанчалик парадоксал бўлмасин, Пиночет Чили иқтисодиётини энг ривожланган мамлакатлардан бирига айлантириб, мамлакатни иқтисодий ҳалокатдан қутқарди. «Дарё» сана муносабати билан «Чилидаги ҳарбий исён» сабаблари ва оқибатлари ҳақида ҳикоя қилади.
1973 йил 12 сентябрь куни эрталаб дунё ОАВларида «Чилида ҳарбий исён» деган даҳшатли хабарлар пайдо бўла бошлади. Бир кун олдин генерал Аугусто Пиночет бошчилигидаги Чили армияси президент саройига бостириб кирди, саройда амалдаги давлат раҳбари социалист Сальвадор Альенде яширинган эди.
«СССР дўсти»нинг ҳокимятга келиши
1970 йил кузида ўтказилган Чилидаги президент сайловларида СССРнинг катта дўсти Сальвадор Альенде ғолиб бўлди. Вашингтон эса амалдаги президент Эдуардо Фрейга таяниб, унинг президентлик кампаниясига яширинча ҳомийлик қилганди. Ўз фаворити сайловда ютқазган Оқ уй Чили ҳам навбатдаги Кубага айланишидан қўрқиб кетди.Марказий разведка бошқармаси маълумотларига кўра, ўша пайт Чилида Куба махсус хизматларининг 30 мингга яқин доимий агентлари бор эди, улар турли маслаҳатчилар ниқоби остида фаолият юритарди. Коммунизм шарпаси узоқ вақт давомида Европани кезиб юрган бўлса, энди унинг сояси Лотин Америкасига туша бошлади ва Қўшма Штатлар бундан ўз эҳтиёткорлигини кўра бошлади.
Иқтисодий инқироз
Ўз ҳукмронлигининг дастлабки кунларида Альенде 500 га яқин йирик корхоналарни, хусусий банкларни чет эллик мулкдорлардан ҳеч қандай товон пули тўламай тортиб олиб, миллийлаштирди.Ушбу қадам бошида аҳолининг иш ҳақи ва пенсияларини оширишга имкон берди. Аммо бу тўловлар иқтисодиётга қараганда тезроқ ўсиб борарди. Талабни қондириш учун эса пулчоп этишдан бошқа чора топилмади. Альенде, шунингдек, 15 ёшгача бўлган болалар ҳар куни давлатдан текин сут олишлари керак деган сиёсат юргазди, бу эса сут пулини тўлашни тадбиркорларнинг бўйнига юкларди. Улар, ўз навбатида, нархларни кўтаришни бошлади.«Одам юзли социализм» қураётган Чили раҳбари эса нархларни музлатиб қўйди.
Бунинг оқибатида асосий озиқ-овқат маҳсулотлари дўконлардан ғойиб бўла бошлади. 1971 йил декабрда Чили пойтахти Сантьягода аёллар озиқ-овқат танқислигига қарши норозилик билдириш учун кўчаларга чиқди. Кейинчалик бу ҳаракат «Бўш кострюлкалар марши» деб номланди.
Кейинги йил ҳам чилиликларга хушхабар келтирмади: маҳаллий иқтисодиётнинг асоси бўлган мис нархи жаҳон бозорида қулаб тушди. Ҳукумат ташқи қарзни тўлашга қисман тақиқ бўлган техник дефолт эълон қилди. 1972 йилнинг декабрида Альенде ёрдам сўраб СССРга учиб кетди. Аммо СССРдан молиявий ёрдам ололмай, мамлакатга қуруқ қўл билан қайтди. 1973 йил ўрталарига келиб, Чилидаги йиллик инфляция 800 фоизга етган ҳолда жаҳон рекордини ўрнатди.
Ҳарбийлар бундай сиёсатдан норози
Иқтисодий қулашга эса Лотин Америкасидаги анъанавий нуфузли кучлардан бўлган ҳарбийлар жавоб тайёрлаб туришарди... Тақдирнинг ҳазилини қарангки, айнан шу кунларда Сальвадор Альенде генералнинг антикоммунистик қарашларини билса-да, Августо Пиночетни Чили армиясининг олий бош қўмондони этиб тайинлади. Орадан уч ҳафта ўтар-ўтмай, янги бош қўмондон ХХ асрнинг энг таниқли ҳарбий тўнтаришларидан бирини амалга оширди. Ғалаённинг биринчи куни бўлган 1973 йилнинг 11 сентябри Альенденинг охирги куни эди.«Сантьягода ёмғир ёғмоқда»
Чили ҳарбийларининг радиочастоталари орқали етказилган ушбу гапдан иборат хабар ҳужум бошланиши учун кодли сигнал эди. Исённи Валпараисо шаҳрида жойлашган портдаги денгизчилар бошлади: улар уч минг кишини ҳибсга олди ва шаҳарда комендант соати ўрнатилди. Айни шу пайт пойтахт Сантьягода қўзғолончилар президент саройига бостириб кира бошлади. Бунда нафақат танклар, балки самолётлар ҳам ишлатилган. Саройнинг бомбардимон қилингани акс этган тасвирлар бутун дунёни даҳшатга солди.
Ўзгача фикрловчиларни ҳибсга олиш, сўроқ қилиш, қийноққа солиш ва қатл этиш Пиночет хунтаси ҳокимият тепасига келган биринчи кунданоқ бошланди. Тушга қадар Альенде ўзини мағлуб бўлганини эълон қилди. У ҳарбийларга таслим бўлишдан бош тортди ва ўз кабинетида инқилобий Куба етакчиси Фидель Кастро томонидан совға қилинган тўппончадан ўқ узиб, ўз жонига қасд қилди. Чилида ҳокимият тепасига таркибига армия, денгиз флоти, авиация ва карабинерлар корпуслари қўмондонлари кирган ҳарбий хунта келди.
Пиночетнинг қаттиқ қўли
13 сентябрь куни Пиночет матбуот билан суҳбатда шундай деди: «Фурсатдан фойдаланиб, бизга қарши чиқиш, белгиланган тартибни бузиш ва Москвадан келадиган буйруқларга бўйсуниш ниятида бўлган барча уринишларини қаттиққўллик билан бостириш ниятида эканимни маълум қиламан».Пиночетнинг қўли ростдан қаттиқ эди. Ахборот агентликлари хунта томонидан концентрацион лагерга айлантирилган Сантьягодаги «Nacional» стадионининг фотосуратларини бутун дунёга тарқатди. Бу ерда ҳар куни бир неча минг одам отиб ўлдирилган.
«Чикаголик йигитлар» мўъжизаси
Оқлаш қийин бўлган даражада кўп қон тўкккан Пиночет Чили Республикасини эркин, неолиберал иқтисодиётга йўналтирди. Мамлакатдаги иқтисодий секторларга «Чикаголик йигитлар», яъни АҚШнинг нуфузли Чикаго университетини тамомлаган ёш кадрлар қўйилди. Мамлакат молия вазири эса атиги 30 ёшда эди. Натижада, мамлакат қитъанинг энг бой давлатига айланди.
Хулоса
Пиночет режими 17 йил давом этди. Истеъфодан кейин у Чилида ва чет элда бир неча бор ҳибсга олинган, аммо қарилик ва ақли заифлик туфайли судлашмаган. У 91 ёшида яқинлари қуршовида вафот этди. Чилида ҳар йили 11 сентябрь куни кўчаларда қон тўкилади.Чунки ҳар йили тўнтариш кунида мамлакат Пиночетни либерал ислоҳотчи сифатида яхши кўрадиган ва уни қонли золим сифатида ёмон кўрадиганларга бўлинади. Шу куни Чилида доимо тартибсизликлар содир бўлади. Кўчаларда ўлган ва бедарак йўқолган қариндошларининг портретларини олиб юрадиганлар учун энди расман айбдор йўқ.
Ахир таълимот энди бошқача. Яқинда ҳатто Чили мактаб ўқувчиларининг тарихий дарсликлари ҳам қайта нашр этилди. Пиночет ҳукмронлиги энди «диктатура» эмас, балки «ҳарбий режим» деб номланди. Дарсликларда энди унинг «Демократия демократия бўлиб қолиши учун уни вақти-вақти билан қон билан ювиб туриш керак» деган машҳур ибораси ҳам йўқ...
Нурбек Алимов тайёрлади.
Изоҳ (0)