1380 йил 8 сентябрь куни Дон дарёси бўйидаги Куликово майдонида Олтин Ўрда ҳамда Москва князи қўшинлари тўқнашди. Ушбу жангда русларнинг қўли баланд келди ва бу тарихда Олтин Ўрданинг рус князларидан қабул қилган илк йирик мағлубият эди. «Дарё» жанг бўлиб ўтганига 540 йил тўлгани муносабати билан унинг тарихий аҳамияти ҳақида ҳикоя қилади.
Тарихий шароит
Бугунги Россиянинг кўплаб ҳудудлари сингари Москва ҳам XIII асрда Чингизхоннинг набираси Ботухон томонидан эгалланган эди. Москва Олтин Ўрдага ўлпон тўлайдиган қарам князликлардан бири эди. Князлик Дмитрий I ҳукмронлиги йилларида барча рус князликлари орасида энг кучлисига айланди.1370 йилга келиб қудратли Олтин Ўрда давлати заифлашиб бораётган эди. Шу даврда бекларбеги лавозимидаги Мамай ўз нуфузини кўтариб олди. Ёш хоннинг номидан давлатни идора қилишга эришди. 1370 йиллар давомида руслар ва ўрдаликлар ўртасида бир қанча тўқнашувлар бўлиб ўтди. Рус князликлари ўлпон тўлашдан бош тортди. 1378 йилда Мамай Москвага қўшин юборди. Аммо қўшин Вожа дарёси бўйида мағлуб бўлди.
Икки йилдан сўнг Мамайнинг шахсан ўзи Москвага қўшин тўплаб боришга қарор қилди. Унинг қўшини XIII асрдаги мўғул қўшинларидан ҳам кўп эди ва таркибида турли хил элатлардан вакиллар бор эди. Қўшин таркибида мўғуллар, бўйсундирилган халқлар қўшинлари, ёлланма жангчилар, арманлар, генуяликлар каби турли халқлар бор эди. Жангдан олдин Мамай Литва князи ҳамда Рязань князи билан иттифоқ тузди. Литва ва Рязань қўшинлари Дон дарёси бўйидаги Мамай қўшинларига келиб қўшилиш мақсадида йўлга чиқди.
Дмитрий ҳам ўз қўшинларини тўплади ва Коломнада иттифоқчилари билан бирлашди. Литва ва Рязандан қўшинлар келаётганини эшитган Дмитрий кутиб ўтирмасдан Мамайга ҳужум қилишни мақсад қилди ва 7 сентябрь куни Дон дарёсини кесиб ўта бошлади.
Қўшинлар таркиби
Рус солномаларида руслар қўшини 400 минггача деб кўрсатилган. Лекин ўрта аср муаллифларида кўпинча қўшинлар сони муболағали тарзда кўпайтириб кўрсатилган. Бу кейинчалик қилинган изланишлар, аҳолининг таркибини аниқлаш борасида олиб борилган ишлар натижасида анча ишонарли рақамлар кўрсатилган. Й.А Разин, V.Н Татишовлар руслар қўшинини 50–60 минг атрофида деб кўрсатган.
С.Б Веселовский эса дастлабки ишларида 200–400 минг атрофида рақамларни келтирган бўлса, кейинчалик бу фикридан қайтган ва рус қўшинларини 5–7 минг киши атрофида деб ёзган. Шундай қилиб, бу борадаги аниқ рақамлар мавжуд эмас. О.V. Двуреченский эса рус қўшинлари сонини саккиз минг, Мамай қўшини сонини етти минг деб кўрсатади.
Олтин Ўрда қўшини ҳақида шундай бир қанча маълумотлар мавжуд. Рус достонларида Мамай қўшини 800 минг кишидан иборат бўлгани ёзилган. Замонавий тарихчилар анча ишонарли маълумотлар қолдирган. Жумладан, Б.С. Урланис Мамай қўшинларини 60 минг киши бўлганини қайд этган бўлса, М.Н. Тихомиров, Л.V. Черепнин ва V.И.Бугановлар Ўрда қўшинини 100–150 минг атрофида эканини ёзиб қолдирган.
Муҳораба
8 сентябрь тонги туманли бўлгани сабабли жанг бошланиши бироз кечикди. Соат 12 га яқин жанг анъанавий якка курашлар билан бошланди. Бундай маълумотлар «Мамай босқини ҳақида эртак» деб номланган адабиётда учрайди. Жанг куни Москва князи айёрлик қилади ва ўз кийимларини Михаил Бренок исмли ёш бояр билан алмаштиради. Ўрдаликлар эса Бренок жанг қилаётган бўлинмага ҳужум қилди ва уни ўлдирди. Княз ҳам жанг вақтида жароҳат олди.Уч соатлик тўқнашувдан кейин оғир зарбаларни қабул қилган ва катта йўқотишларга учраган руслар чекина бошлади. Аммо Дмитрийнинг жияни Серпухов қўмондонлигидаги отлиқ бўлинма жанг боришини ўзгартириб юборди. Сабаби, улар жангдан олдин пистирмага қўйилган эди ва чекинаётган русларни таъқибга олган ўрда қўшини ортидан ҳужум қилди. Кутилмаган зарбадан эсанкираб қолган ўрдаликлар қочишга тушди ва тунгача таъқиб қилинди. Руслар бир неча ўн минг ўрдаликларни қириш учун юборди. Мамай эса Қримга қочиб кетишга муваффақ бўлди ва ўша ерда генуяликлар томонидан ўлдирилди.
Жангнинг оқибатлари ва йўқотишлар
Жангда ҳалок бўлганлар ҳақида ҳам худди қўшинлар сонида бўлганидек муболағага борилган. Рус қўлёзмалари 800 мингдан 1,5 миллионга яқин ўрдаликлар ҳалок бўлганини ёзиб қолдирган. Жанг давомида тўрт рус князи ҳалок бўлган. Шунингдек, замонавий манбаларда рус қўшининг учдан икки қисми, ёки 25–30 минг аскар ҳалок бўлгани қайд этилган. Ўрдаликлар эса ўз қўшининг тўққиздан саккиз қисмидан айрилган.
Мазкур жанг бир қатор тарихчилар фикрича, рус ерларининг бирлашувига замин яратган воқелик сифатида баҳоланади. Бундай фикрларни Николай Карамзин, Феликс Шабулдо каби тарихчилар илгари сурган. Шабулдо фикрича, мазкур жангдаги ғалаба Москвага барча рус князликларининг марказлашувида марказ ролини ўйнаш имконини берган. Бундан ташқари, ушбу ғалаба Москва ва бошқа бир қатор рус князликларига Олтин Ўрдага ўлпон тўламаслик ҳуқуқини берган.
Аммо шунга қарамай жангдан икки йил ўтиб, Олтин Ўрдани қайта бирлаштиришга муваффақ бўлган Тўхтамишхон Москвага юриш қилди ва уни ёқиб юборди. Княз Дмитрий эса Олтин Ўрдага вассаллигини қайтадан тан олди ҳамда ўлпон тўлаш мажбуриятини олди.
Шу билан бирга, А.А. Горскийнинг фикрига кўра, на Дмитрийнинг ўзи ва на унинг меросхўрлари (Иван III га қадар) Олтин Ўрда хонларининг ҳукмронлигига қарши тўлиқ курашишга интилмаган.
Жаҳонгир Остонов тайёрлади.
Изоҳ (0)