1831 йилнинг 21 август куни Натаниэл Тёрнер исмли қора танли қул бошчилигида, Американинг Виржиния штатида мисли кўрилмаган қуллар қўзғолони бошланди. Қўзғолончиларнинг шафқатсиз ҳаракатлари барчани қўрқув ва даҳшатга солиб қўйган эди. Қуллар на аёлларга ва на болаларга шафқат қилишарди. Улар оқ танлиларда қўрқув уйғотишни истарди... «Дарё» Америкада қулларни озод қилиш ҳаракатининг бурилиш нуқталаридан бири бўлган қўзғолон тарихи ҳақида ҳикоя қилади.
Америкага қулликнинг кириб келиши
XVII асрнинг бошларида европалик кўчманчилар тез ўсиб бораётган Шимолий Америка колонияларининг ишчи кучига бўлган эҳтиёжини қондириш йўлида Африкадан қуллар олиб кела бошлади. Улар учун африкалик қора қулларни ишлатиш шу пайтгача минтақада мавжуд бўлган ёлланма ишчилардан кўра фойдалироқ эди. Чунки ишчиларга ойлик тўлаш керак, қуллар эса бир марта сотиб олиниб, умрбод текин ишлайди. 1619 йилда илк бора голланд кемаси 20 нафар африкаликни Виржиния штатининг Жеймстаун колонияси қирғоғига олиб чиққанидан бошлаб, қулдорлик Америка колониялари бўйлаб кенг тарқалди. Аниқ рақамларни беришнинг иложи бўлмаса-да, баъзи тарихчилар XVIII асрнинг ўзида «янги дунё»га олти-етти миллион нафар қуллар келтирилган деб таъкидлайди.Натнинг болалиги
Нат қулларнинг оиласида, Самюэль Тёрнер исмли қулдорнинг хўжалигида дунёга келди. Унинг фақатгина Натаниэл деган исми бор эди холос, унга Тёрнер фамилиясини эса хўжайини Самюэль Тёрнер берган. Балки унинг ўз фамилияси ҳам бўлгандир, аммо ўша вақтларда қулларга эгасининг фамилияси билан мурожаат қилиш урф эди. Нат ўзининг келиб чиқиши ҳақида жуда кам маълумотга эга бўлган. Болалигида қул отаси қочиб кетган ва у қари бувиси Бриджит билан қолганди. Бриджит ҳам Самюэль Тёрнернинг қули эди. Балки отасининг қулликдан қочиб қутулгани унга тинчлик бермагандир ва у ҳам шу йўлни танлашига асосий сабаблардан бири шу бўлгандир. Аммо Нат Тёрнер шунчаки қочишни истамасди, унинг қалби қасос ўтида ёнарди...Тёрнер болаликдан бошқа қуллардан ўз зеҳни билан ажралиб турарди. У жуда эрта ёшида ўқиш ва ёзишни ўрганди. Динга чуқур берилган, рўза тутар ва ибодат қиларди. Натнинг сўзларига кўра, унга Худодан ваҳийлар келарди. Бу қарашлар унинг ҳаётига сезиларли таъсир кўрсатмай қолмади. Масалан, Тёрнер 22 ёшида ўз эгасидан қочиб кетди, бироқ бир ойдан сўнг унга худодан ваҳий келгани учун қайтиб келди. У қора танли қуллар ичида Инжилни кенг тарғиб қилган ва тенгқурлари уни пайғамбар деб аташарди. Натни қўзғолон уюштиришига турли ҳил илоҳий сабаблар бўлган деб ҳисобланади.
Масалан, 1828 йилнинг 12 май куни унга гўёки қўзғолон тайёрлаш учун Худодан ваҳий келган. 1831 йилнинг 12 февраль куни Виржиния штатида қуёш тутилиши кузатилган. Тёрнер ўшанда қуёшни ёпиб қўйган қора одамни қўлини кўради ва буни аъломат сифатида қабул қилади. Шу йилнинг 7 август кунида яна бир бор қуёш тутилиши кузатилди. Тёрнер эса буни якуний ишора сифатида қабул қилади ва икки ҳафтадан сўнг исён бошлайди.
Қўзғолон
1831 йил 21 август куни Нат Тёрнер бир неча нафар ишончли қулларни озод қилиш билан қўзғолон бошлади. Исёнчилар уйдан уйга кўчиб, бошқа қулларни ҳам озод қилди ва ўз хўжайинларини ўлдирди. Улар 70 дан ортиқ қуллар ва эркин қора танлиларни ўз сафига қўшиб олди. Исёнчилар дастлаб ўз ҳужумларини сездириб қўймаслик учун ўқ-дорилардан эмас, балки пичоқ ва болталардан фойдаланган. Уйма-уй юриб, учраганки бой оқ танлиларни бўғизлаб кетаверган.Натнинг шахсан ўзи исёнда фақат бир кишини ўлдирганини тан олган. Оқ танлилар томонидан жавоб зарбаси берилишидан олдин, исёнчилар жами 60 нафар оқ танли эркак, аёл ва болаларни ўлдиришга улгурган эди. Шуни таъкидлаш керакки, Тёрнер ва унинг тарафдорлари камбағалликда яшаган оқ танлиларни омон қолдирган. Қўзғолончилар инқилобий зўравонликни оқ танлиларнинг қора қулларга нисбатан шафқатсизликка йўғрилган муносабатларига тенг жавоб сифатида баҳолаган. Кейинчалик Тёрнер бу шафқатсизликлар орқали оқ танлилар орасида қўрқув ва хавотир тарқалишини хоҳлаганини айтади.
Исённинг бостирилиши
Исён икки кун давом этди, аммо оқ танлилар томонидан тез орада бостирилди. Тёрнернинг ўзи икки ой давомида яшириниб, 30-октябр куни усти тахталар билан ёпилган ертўладан топилди. 1831 йилнинг 5 ноябрь куни Нат Тёрнер устидан суд бўлиб ўтди. Судда у барча айбловлар бўйича айбдор деб топилди ва ўлим жазосига ҳукм қилинди. Қизиғи шундаки, Нат Тёрнер шу йилнинг 11 ноябрида Виржиния штатининг Қуддус (ҳозирги Кортленд) шаҳрида осилган. Тёрнерни қатл қилишдан олдин ундан «хатойингни англаб етдингми» деб сўраганларида, у «Исо Масиҳ ҳам хочга михланмаганмиди?»дея жавоб берган. Унинг терисини шилиб, бошини узиб, танасини эса тўрт қисмга бўлиб ташлаганлар.Оқибатлар
Исёндан сўнг унга алоқадор бўлган 50 нафар қора танлилар ҳам айбланди. Уларнинг ичида қул бўлмаган беш нафар озод қора танлилар ҳам бор эди. Айбланган қуллардан 15 нафари оқланди. Қолган 35 нафар маҳкумлардан 18 таси осиб ўлдирилган, қолгани афв этилган ва давлат томонидан қул сифатида қайта сотиб юборилган. Исёнда иштирок этган беш нафар озод қора танлилардан бири осилган, қолганлари эса оқланган.
Тёрнер қатл этилганидан сўнг, маҳаллий адвокат Томас Грэй Нат ҳақидаги маълумотларни йиғиб, чоп этди ва бу маълумотлар ҳозиргача Нат Тёрнер ҳақидаги ягона тарихий ҳужжат ҳисобланади.
Тёрнернинг қўзғолон бошлашига асл сабаб унинг қулликда, қийинчиликда улғайгани эмасди. Нат ўз хўжайининини жуда ҳам ҳурмат қилар ва уни жуда меҳрибон инсон деб ҳисобларди. Нат шунчаки ўзини «Худо ваҳий юборган пайғамбар» деб ҳисобларди. Шу сабабли у ўзини «қора танли ўз қавмини қутқариш» тўғрисида ваҳий олган деб биларди. Айнан шунинг учун Нат Тернер Америка тарихидаги энг катта қуллар қўзғолонини амалга оширди.
Исён кўтарилганига қарамай, уни бефойда бўлган ва оқибатда ҳеч нарсага олиб келмаган дея олмаймиз. Унинг энг муҳим натижаси жанубдаги оқ танли одамларнинг онгига ақл бовар қилмас даражада кучли психологик таъсир кўрсатганида бўлди. Аммо шундан сўнг ҳақиқий террор бошланди, бу жараён шубҳали қулларни қамоққа олишда, уйларини тинтув қилиш ва ҳатто қатлларни амалга оширишда яққол намоён бўлди. Агар қора танли одам (озод ёки қул, бола ёки қария – муҳим эмас) қўзғолон уюштиришга журъат этгудай бўлса, уни фақатгина ўлим кутиши айтилди. Қулдорлар ультиматум қўйди: бўйсуниш ёки ўлим.
Бундан ташқари, шундоқ ҳам мавжуд бўлмаган қуллар эркинлигини янада торайтирадиган бир қатор янги қонунлар чиқарилди. Масалан, уларга беш кишидан кўпроқ (ишдан ташқари) гуруҳларга бирлашиш тақиқланди. Энг камситувчи қарорлардан бири, қулларга ўқишни ўрганишни тақиқлаш бўлди. Баъзи штатлар Виржиниядаги қўзғолондан сўнг, қўзғолон руҳини ўз ҳудудларига ўтказмаслик учун у ердан қул сотиб олишдан бош тортди.
Шундай қилиб, Нат Тёрнер қандай ниятлар билан исён қилганидан қатъий назар, унинг хатти-ҳаракатлари қулдорларни ўз қулларига ҳақиқий хавф сифатида қарашга мажбур қилди. Ушбу қўзғолон Америкада қулларни озод қилиш ҳаракатининг бурилиш нуқталаридан бири эди. Аммо бу энди умуман бошқа ҳикоя...
Нурбек Алимов тайёрлади.
Изоҳ (0)