21-avgust – Amerikadagi eng mashhur qullar isyoni boshlangan kun. Nat Tyorner qo‘zg‘oloni haqida

1831-yilning 21-avgust kuni Nataniel Tyorner ismli qora tanli qul boshchiligida, Amerikaning Virjiniya shtatida misli ko‘rilmagan qullar qo‘zg‘oloni boshlandi. Qo‘zg‘olonchilarning shafqatsiz harakatlari barchani qo‘rquv va dahshatga solib qo‘ygan edi. Qullar na ayollarga va na bolalarga shafqat qilishardi. Ular oq tanlilarda qo‘rquv uyg‘otishni istardi... “Daryo” Amerikada qullarni ozod qilish harakatining burilish nuqtalaridan biri bo‘lgan qo‘zg‘olon tarixi haqida hikoya qiladi.

Amerikaga qullikning kirib kelishi

XVII asrning boshlarida yevropalik ko‘chmanchilar tez o‘sib borayotgan Shimoliy Amerika koloniyalarining ishchi kuchiga bo‘lgan ehtiyojini qondirish yo‘lida Afrikadan qullar olib kela boshladi. Ular uchun afrikalik qora qullarni ishlatish shu paytgacha mintaqada mavjud bo‘lgan yollanma ishchilardan ko‘ra foydaliroq edi. Chunki ishchilarga oylik to‘lash kerak, qullar esa bir marta sotib olinib, umrbod tekin ishlaydi. 1619-yilda ilk bora golland kemasi 20 nafar afrikalikni Virjiniya shtatining Jeymstaun koloniyasi qirg‘og‘iga olib chiqqanidan boshlab, quldorlik Amerika koloniyalari bo‘ylab keng tarqaldi. Aniq raqamlarni berishning iloji bo‘lmasa-da, ba’zi tarixchilar XVIII asrning o‘zida “yangi dunyo”ga olti-yetti million nafar qullar keltirilgan deb ta’kidlaydi.

Natning bolaligi

Nat qullarning oilasida, Samuel Tyorner ismli quldorning xo‘jaligida dunyoga keldi. Uning faqatgina Nataniel degan ismi bor edi xolos, unga Tyorner familiyasini esa xo‘jayini Samuel Tyorner bergan. Balki uning o‘z familiyasi ham bo‘lgandir, ammo o‘sha vaqtlarda qullarga egasining familiyasi bilan murojaat qilish urf edi. Nat o‘zining kelib chiqishi haqida juda kam ma’lumotga ega bo‘lgan. Bolaligida qul otasi qochib ketgan va u qari buvisi Bridjit bilan qolgandi. Bridjit ham Samuel Tyornerning quli edi. Balki otasining qullikdan qochib qutulgani unga tinchlik bermagandir va u ham shu yo‘lni tanlashiga asosiy sabablardan biri shu bo‘lgandir. Ammo Nat Tyorner shunchaki qochishni istamasdi, uning qalbi qasos o‘tida yonardi...

Tyorner bolalikdan boshqa qullardan o‘z zehni bilan ajralib turardi. U juda erta yoshida o‘qish va yozishni o‘rgandi. Dinga chuqur berilgan, ro‘za tutar va ibodat qilardi. Natning so‘zlariga ko‘ra, unga Xudodan vahiylar kelardi. Bu qarashlar uning hayotiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmay qolmadi. Masalan, Tyorner 22 yoshida o‘z egasidan qochib ketdi, biroq bir oydan so‘ng  unga xudodan vahiy kelgani uchun qaytib keldi. U qora tanli qullar ichida Injilni keng targ‘ib qilgan va tengqurlari uni payg‘ambar deb atashardi. Natni qo‘zg‘olon uyushtirishiga turli hil ilohiy sabablar bo‘lgan deb hisoblanadi.

Masalan, 1828-yilning 12-may kuni unga go‘yoki qo‘zg‘olon tayyorlash uchun Xudodan vahiy kelgan. 1831-yilning 12-fevral kuni Virjiniya shtatida quyosh tutilishi kuzatilgan. Tyorner o‘shanda quyoshni yopib qo‘ygan qora odamni qo‘lini ko‘radi va buni a’lomat sifatida qabul qiladi. Shu yilning 7-avgust kunida yana bir bor quyosh tutilishi kuzatildi. Tyorner esa buni  yakuniy ishora sifatida qabul qiladi va ikki haftadan so‘ng isyon boshlaydi.

Qo‘zg‘olon

1831-yil 21-avgust kuni Nat Tyorner bir necha nafar ishonchli qullarni ozod qilish bilan qo‘zg‘olon boshladi. Isyonchilar uydan uyga ko‘chib, boshqa qullarni ham ozod qildi va o‘z xo‘jayinlarini o‘ldirdi. Ular 70 dan ortiq qullar va erkin qora tanlilarni o‘z safiga qo‘shib oldi. Isyonchilar dastlab o‘z hujumlarini sezdirib qo‘ymaslik uchun o‘q-dorilardan emas, balki pichoq va boltalardan foydalangan. Uyma-uy yurib, uchraganki boy oq tanlilarni bo‘g‘izlab ketavergan.

Natning shaxsan o‘zi isyonda faqat bir kishini o‘ldirganini tan olgan. Oq tanlilar tomonidan javob zarbasi berilishidan oldin, isyonchilar jami 60 nafar oq tanli erkak, ayol va bolalarni o‘ldirishga ulgurgan edi. Shuni ta’kidlash kerakki, Tyorner va uning tarafdorlari kambag‘allikda yashagan oq tanlilarni omon qoldirgan. Qo‘zg‘olonchilar inqilobiy zo‘ravonlikni oq tanlilarning qora qullarga nisbatan shafqatsizlikka yo‘g‘rilgan munosabatlariga teng javob sifatida baholagan. Keyinchalik Tyorner bu shafqatsizliklar orqali oq tanlilar orasida qo‘rquv va xavotir tarqalishini xohlaganini aytadi.

Isyonning bostirilishi 

Isyon ikki kun davom etdi, ammo oq tanlilar tomonidan tez orada bostirildi. Tyornerning o‘zi ikki oy davomida yashirinib, 30-oktyabr kuni usti taxtalar bilan yopilgan yerto‘ladan topildi. 1831-yilning 5-noyabr kuni Nat Tyorner ustidan sud bo‘lib o‘tdi. Sudda u barcha ayblovlar bo‘yicha aybdor deb topildi va o‘lim jazosiga hukm qilindi. Qizig‘i shundaki, Nat Tyorner shu yilning 11-noyabrida Virjiniya shtatining Quddus (hozirgi Kortlend) shahrida osilgan. Tyornerni qatl qilishdan oldin undan “xatoyingni anglab yetdingmi” deb so‘raganlarida, u “Iso Masih ham xochga mixlanmaganmidi?”deya javob bergan. Uning terisini shilib, boshini uzib, tanasini esa to‘rt qismga bo‘lib tashlaganlar.

Oqibatlar

Isyondan so‘ng unga aloqador bo‘lgan 50 nafar qora tanlilar ham ayblandi. Ularning ichida qul bo‘lmagan besh nafar ozod qora tanlilar ham bor edi. Ayblangan qullardan 15 nafari oqlandi. Qolgan 35 nafar mahkumlardan 18 tasi osib o‘ldirilgan, qolgani afv etilgan va davlat tomonidan qul sifatida qayta sotib yuborilgan. Isyonda ishtirok etgan besh nafar ozod qora tanlilardan biri osilgan, qolganlari esa oqlangan.

Tyorner qatl etilganidan so‘ng, mahalliy advokat Tomas Grey Nat haqidagi ma’lumotlarni yig‘ib, chop etdi va bu ma’lumotlar hozirgacha Nat Tyorner haqidagi yagona tarixiy hujjat hisoblanadi.

Tyornerning qo‘zg‘olon boshlashiga asl sabab uning qullikda, qiyinchilikda ulg‘aygani emasdi. Nat o‘z xo‘jayininini juda ham hurmat qilar va uni juda mehribon inson deb hisoblardi. Nat shunchaki o‘zini “Xudo vahiy yuborgan payg‘ambar” deb hisoblardi. Shu sababli u o‘zini “qora tanli o‘z qavmini qutqarish” to‘g‘risida vahiy olgan deb bilardi. Aynan shuning uchun Nat Terner Amerika tarixidagi eng katta qullar qo‘zg‘olonini amalga oshirdi.

Isyon ko‘tarilganiga qaramay, uni befoyda bo‘lgan va oqibatda hech narsaga olib kelmagan deya olmaymiz. Uning eng muhim natijasi janubdagi oq tanli odamlarning ongiga aqlbovar qilmas darajada kuchli psixologik ta’sir ko‘rsatganida bo‘ldi. Ammo shundan so‘ng haqiqiy terror boshlandi, bu jarayon shubhali qullarni qamoqqa olishda, uylarini tintuv qilish va hatto qatllarni amalga oshirishda yaqqol namoyon bo‘ldi. Agar qora tanli odam (ozod yoki qul, bola yoki qariya – muhim emas) qo‘zg‘olon uyushtirishga jur’at etguday bo‘lsa, uni faqatgina o‘lim kutishi aytildi. Quldorlar ultimatum qo‘ydi: bo‘ysunish yoki o‘lim.

Bundan tashqari, shundoq ham mavjud bo‘lmagan qullar erkinligini yanada toraytiradigan bir qator yangi qonunlar chiqarildi. Masalan, ularga besh kishidan ko‘proq (ishdan tashqari) guruhlarga birlashish taqiqlandi. Eng kamsituvchi qarorlardan biri, qullarga o‘qishni o‘rganishni taqiqlash bo‘ldi. Ba’zi shtatlar Virjiniyadagi qo‘zg‘olondan so‘ng, qo‘zg‘olon ruhini o‘z hududlariga o‘tkazmaslik uchun u yerdan qul sotib olishdan bosh tortdi.

Shunday qilib, Nat Tyorner qanday niyatlar bilan isyon qilganidan qat’iy nazar, uning xatti-harakatlari quldorlarni o‘z qullariga haqiqiy xavf sifatida qarashga majbur qildi. Ushbu qo‘zg‘olon Amerikada qullarni ozod qilish harakatining burilish nuqtalaridan biri edi. Ammo bu endi umuman boshqa hikoya...

Nurbek Alimov tayyorladi.