Ҳаммамиз Альфред Нобелнинг васиятига кўра ҳозирдаги энг нуфузли илмий мукофот – Нобель мукофоти таъсис этилганини яхши биламиз. Бунинг устида жуда катта йирик жамғарма ва ҳайъат иш олиб боради. Бироқ мол-мулкини ўзидан кейин бутунлай илм-фанга бағишланишини васият қилган олимлар, аслида, Нобелдан аввал ҳам кўп бўлган ва уларнинг айримларининг бу борадаги мероси кўлами Альфред Нобелникидан ҳам ўтиб кетади. Шулардан бири Жеймс Смитсондир.
«Дарё» ана шундай инглиз олими, минералог ҳамда кимёгар Жеймс Смитсон ҳақида маълумот беради. 10 август – бошқа бир муҳим илмий тузилма – Смитсон институти очилган сана. Жеймс Смитсон, худди Нобель каби, ўз мероси ҳисобидан фанни ривожлантиришга хизмат қиладиган тузилма ташкил этишни васият қилган эди.
1765–1829 йилларда яшаб ўтган инглиз олими, минералог ҳамда кимёгар Жеймс Смитсон асосан минераллар кимёси билан шуғулланган ва қатор йирик илмий ишлари билан Европа олимлари ичида яхши танилган. У Лондон Қироллик жамияти аъзоси бўлган. Ҳатто унинг шарафига смитсонит минерали ҳам номланган эди.
Ўзи Британияда катта обрўга эга герцог Нортуберленднинг фарзанди бўлиши билан бирга бефарзанд ўтган бу олим умрининг поёнида 100 минг фунт стерлинг миқдоридаги маблағини АҚШ ҳукуматига васият қилиб, «илмни ривожлантириш ва тарқатишга кўмаклашувчи ташкилот тузиш» учун сарфлашларини ихтиёр қилган. Унинг энг асосий меросхўри бўлган жияни ҳам бефарзанд вафот этганидан кейин Смитсоннинг барча мол-мулки васиятда иккинчи бўлиб қайд этилган АҚШ ҳукуматига берилган.
Бу пайтда АҚШда еттинчи президент Эндрю Жексоннинг даври эди; у Британиядаги элчиси ҳамда мамлакатнинг собиқ молия вазири Ричард Рашга меросни олиб келиш вазифасини топширган. Раш Америкага меросни 105 қоп тилла кўринишида етказиб келган. Агар ҳозирги қийматга таққосланса, Смитсон умумий ҳисобда тахминан 10 миллион доллар маблағни васият қилган бўлиб чиқади.
Смитсоннинг вафотидан 17 йил ўтиб, 1846 йилда АҚШ Конгрессининг қарори билан унинг васияти ижро этилган. Яъни шу куни аввалига «Америка Қўшма Штатларининг миллий музейи» номи билан танилган, ҳозирда эса (1967 йилдан буён) олим шарафига Смитсон институти деб номланадиган йирик илмий даргоҳга асос солинган.
Смитсон институти «миллат чордоғи» ҳам дейилади. Чунки бу ташкилот ўз таркибига бир неча илмий-тадқиқот институтлари, музейлар ва кутубхоналарни қамраб олади ва буларнинг фондида тарихий, илмий ва маданий аҳамиятга эга бўлган 154 миллиондан зиёд турли буюмлар, осори атиқалар ва ҳужжатлар сақланади. Умумий ҳисобда Смитсон институти таркибида 19 та музей, 21 та кутубхона, тўққизта илмий тадқиқот маркази ва ҳатто ҳайвонот боғи мавжуд.
Уларнинг аксарияти Вашингтондан жойлашган бўлиб, шунингдек, институтига қарашли объектлар Питтсбург, Техас, Аризона, Нью-Йорк ва Массачусетсда ҳам бор. Институт филиаллари Панама ва Пуэрто-Рикода ҳам ташкил қилинган.
Музейлар комплекси қисман ҳукумат томонидан молиялаштирилади ва асосан тижорат ҳамда ноширлик фаолияти эвазига ўз-ўзини таъминлайди. Унинг асосий музейлари Вашингтондаги Миллий аллеяда жойлашган. Бу ерда АҚШ тарихи миллий музейи, АҚШ ҳиндулари миллий музейи, Табиат тарихи музейи, Авиация ва космонавтика музейи, тасвирий санъат ва ҳайкалтарошликка оид бир неча бадиий галереялар, Саноат музейи ҳамда Смитсон институтининг асосий маъмурий бинолари жойлашган.
Миллий аллеядан ташқарида Вашингтоннинг ўзида яна АҚШ қора танли аҳолиси тарихи ва маданияти музейи, почта музейи, фольклор музейи, ҳайвонот боғи, санъат музейи ва бошқалар жойлашган. Смитсон институтига қарашли Атроф-муҳит муҳофазаси музейлари, шунингдек, Мэриленд ва Виржиния штатларида ҳам ташкил қилинган. Панамада бўлса институтнинг тропик тадқиқотлар бўлими фаолият юритади. Массачусетс штатидаги Кэмбрижда бўлса Смитсон таркибига кирувчи Астрофизика маркази мавжуд.
Ушбу муассаса таркибидаги музейларга йиллик ташрифлар сони 30 миллион киши атрофида деб баҳоланади. Жорий йил бошида институт ўз архивларидаги 2,8 миллионга яқин турли сурат ва файллардан Open Access, яъни текин фойдаланиш рухсатини жорий қилган.
Музаффар Қосимов тайёрлади.
Изоҳ (0)