1914 йил 28 июль куни Австрия-Венгрия империяси Сербияга уруш эълон қилди. Ортидан 1 августда Германия Россияга, 3 августда эса Францияга, 4 августда Буюк Британия Германияга уруш эълон қилди ва уруш глобал кўринишга келди. 28 июль эса расман Биринчи жаҳон урушини бошлаб берган сана сифатида тарихга кирди. «Дарё» Биринчи жаҳон уруши, урушдан олдинги жараёнлар ва илк кунлардаги воқеалар ҳақида ҳикоя қилади.
Урушдан олдинги Европа
Урушдан олдин Ервопани душман алианслар, манфаатлар тўқнашуви ва махфий шартномалар бўлиб турган эди. Улар эса кейичалик бутун қитъа ва дунёга тарқалиб кетган урушга йўл очди. ХХ аср бошларида Европада икки учлик гуруҳи юзага келди. Бири Буюк Британия, Франция ва Россиядан ташкил топган Антанта иттифоқи, иккинчиси эса Германия, Австрия-Венгрия ва кейинчалик Италиядан ташкил топган марказий кучлар ёки Учлар иттифоқи гуруҳлари эди. Уруш бошлангач эса Усмонли, Италия, Болгария каби давлатлар Учлар иттифоқи тарафида жанг қилган бўлса, АҚШ ва Япония сингари бошқа кўплаб давлатлар Антанта тарафида туриб урушди.Уруш сабаблари
Урушнинг кўриниб турган ва тўғридан-тўғри сабаби Австрия-Венгрия империяси валиаҳд шаҳзодаги Франц Ferdинанднинг Сербиянинг Сараево шаҳрида ўлдириб кетилиши деб ҳисобланса-да, тарихчилар, сиёсатчилар унинг кўринмас ва чуқур сабаблари кўплигини ва хилма-хиллигини таъкидлаб келади. Тарихчи Андре Лоэз «иқтисодий ва колониал рақобат»ни шундай чуқур сабаблар қаторига қўшади (André Loez, La Grande Guerre, Paris, La Découverte, coll. “Repères”, 2010, 125 p.).Кучли миллатчилик кайфияти, империализмнинг ўсиши, экспансион истаклар, француз реваншизми, болқон урушлари сингари ҳал этилмаган можаролар урушнинг стихияли сабаблари эди. Унга иқтисодий рақобат ва Наполеон мағлубиятидан кейин XIX аср давомида Европада юзага келган турли ҳарбий иттифоқлар, Вена конгресси ва 1830 йилги Бельгия мустақиллигини ҳам қўшиш мумкин. Франция ва Буюк Британия унинг суверенитети гаранти эди. Германия эса Бельгия ҳудудини босиб олишни истарди.
Юзага келаётган таранг вазият давлатлар ўртасидаги қуролланиш пойгасига олиб келди ва ҳар бир қўмондонлик юзага келиши муқаррар бўлган можарога тайёрлана бошлади. Тарихчи Жан Баптист Дюросел Сараеводаги қотиллик тотал урушни бошлаб берган мехнизмни ишга туширди деб ҳисоблайди (Jean-Baptiste Duroselle, La Grande Guerre des Français : l'incompréhensible, Paris, Éditions Perrin, coll. “Tempus” (no 27), 2003, p34).
Кристофер Кларк урушни давлат арбобларининг дунёдаги сиёсий тарангликни издан чиқариб юборишлари оқибати деб ҳисоблайди ва «механизм» ҳақидаги Дюроселнинг фикрларини қўллаб-қувватлайди. Баъзи тарихчилар, жумладан, Фриц Фишер уруш Германия раҳбарлари, айниқса, Олий бош қўмондонлик томонидан исталгани ва тайёрланганини иддао қилади (Fritz Fischer, War of Illusions: German Policies from 1911 to 1914 [“La Guerre des illusions : politiques allemandes de 1911 à 1914”], Norton, 1975, p85).
Нима бўлган тақдирда ҳам 1914 йилга келиб урушга ҳар томонлама тайёр бўлган ягона давлат Германия эди ва қолган давлатлар инқирозларни бошдан кечираётган эди. Дунёда колонияларга эга бўлмаган ягона давлат ҳам Германия эди ва у буни адолатсизлик дея ҳисоблади.
Миллий манфаатлар
Европанинг барча катта давлатлари ўз манфаатларига эга эди ва улар бунга уруш орқали эришишга умид қилишарди. Келинг, уларни икки гуруҳга бўлган ҳолда кўриб чиқайлик.Антанта давлатлари:- Франция 1870–1871 йиллардаги Франция-Пруссия урушидаги мағлубият ва унинг натижасида бой берилган Элзас ва Лотарингияни қайтариб олиш ва мағлубият учун ўч олишни мақсад қилган эди;
- Россия Сербияни қўллаб-қувватлашга ваъда берган, славян халқлари ҳомийси ўлароқ буни ўзининг вазифаси ҳисоблар ҳамда Болқонда Австрия-Венгрия империясининг кучайишининг олдини олишни истар эди. Болқон ҳақиқий урушнинг порохли бочкасига ўхшаб қолган эди;
- Буюк Британия Бельгия суверенитетининг гаранти сифатида уни қўллаб-қувватларди. Аммо шу билан бирга, у Германияни ҳисобга олиб, Европада кучлар нисбатини бир маромда ушлаб туришни истар эди;
- Бошида Учлар иттифоқи таркибида бўлган Италия уларнинг босқинчилик урушларида иштирокчи бўлишдан бош тортди ва иттифоқдан чиқди. 1915 йилга келиб эса Австрия-Венгрия ҳудудларига ва Африкада янги колонияларга эга бўлиш мақсадида Антанта тарафдан урушга кирди.
Учлар иттифоқи
- Австрия-Венгрия серб миллатчилигига барҳам бериб, Болқонда ўз позициясини мустаҳкамлашни истарди. У жанубий чегараларида бир славян давлати тузилишини истамасди;
- Германия Австрия-Венгрияни Сербияга қарши урушда қўллаб-қувватлади. Шунингдек, у Европада ўз сўзига эга бўлишга интилар эди. Бунинг учун Франция ва Россияни кучсизлантириши керак эди. Шунингдек, Африкада янги колонияларга эга бўлишни ҳам истаётган эди;
- Усмонли империяси Россия томонидан эгалланган бутун туркий халқлар яшайдиган ҳудудларга эга бўлишни ва ўз чегараларини Россия тажовузидан ҳимоя қилишни истар эди. Чунки Россия ўзининг иссиқ денгизларга чиқишдек азалий орзуси йўлида Усмонлига хавф туғдираётган эди.
Урушнинг бошланиши ва илк тўқнашувлар
Шундай қилиб, Европа 1914 йилнинг ёзида уруш бўсағасига келиб қолди. Франц Фердинанднинг ўлдирилиши ортидан Авсртия-Венгрия ҳукумати Сербияга қотилни топшириш ҳақида ультиматум қўйди. Аммо Сербия бунга рад жавобини берди ва 28 июль куни Австрия-Венгрия империяси Сербияга уруш эълон қилди, уруш бошланди ва томонлар бирин-кетин илгарилай бошлади. Кўпчилик уруш Милод байрамигача ниҳоясига етади деб ўйлаган эди, аммо ундай бўлмади.29 июль куни Россия Австрия-Венгрияга, 30 июлда Германияга қарши урушга тайёргарлик бўйича умумий сафарбарлик эълон қилди. Бунга жавобан Вильгелм II қариндоши, Россия подшоси Николай II га сафарбарликни бекор қилишни талаб қилди. Рад жавоби олгач, 1 август куни Россияга қарши уруш эълон қилди. Шу куни Франция умумий сафарбарлик эълон қилди ва урушга тайёргарлик кўра бошлади. Эртаси куни Германия нейтрал давлат Люксембургни эгаллади ва Бельгияга аскарларни эркин ўтишлари учун ультиматум йўллади. Аммо Бельгия буни рад этгач, ҳарбий йўл билан уни ҳам эгаллади.
3 август куни Германия Шлеффен режаси асосида Францияга уруш эълон қилди. 4 август куни Буюк Британия Германияга Бельгия нейтралитетини кафолатлаш ва немис аскарларининг ортга қайтишини талаб қилиб юборилган ультиматумга жавоб бўлмагач, Германияга қарши уруш эълон қилди. Учлар Иттифоқи аъзоси бўлган Италия эса воқеалар ривожини кузатиб, кейин урушга киришни мақсад қилиб қўйди.
6 август куни Австрия-Венгрия Германия томонидан Россияга уруш эълон қилди. 11 августда Франция, 13 августда эса Буюк Британия Австрия-Венгрияга қарши уруш эълон қилди. Ўша пайтда иштирокчи давлатларнинг деярли барчасида колониялар мавжуд эди, шундай экан колониялар ҳам ўз-ўзидан уруш иштирокчисига айланди. Commonwealth аъзоси сифатида Канада, Австралия, Ҳиндистон, Янги Зелландия, Жанубий Африка, француз ва Бельгия колониялари ҳам автоматик равишда Германияга қарши урушга кирди. Россия имперяси таркибида бўлган Туркистон ҳам урушга жалб этилди. Туркистонликлар асосан фронт орти ишларида мажбурий равишда ишлатилди.
23 августда Япония Антантага ўз ёрдамини таклиф қилди ва Германияга қарши уруш эълон қилди. 1 ноябрь куни Усмонли Германия тарафдори эканини эълон қилиши ортидан 3 ноябрь куни Франция ва Буюк Британия Усмонлига уруш бошлади.
Якун ва хулоса
1918 йилгача давом этган уруш давомида бир қатор муҳим тарихий воқеалар ҳам биргаликда юз берди. Жумладан, 1915 йилги арманлар геноциди, 1917 йилги Россиядаги инқилоб, 1918 йилги Испан гриппи каби ҳодисалар уруш даврида параллел юз берган энг йирик тарихий воқеалар бўлди. Испан гриппи ўша даврда уруш билан биргаликда миллионлаб одамларнинг ёстиғини қуритди. Шунингдек, уруш натижасида Европада кўплаб геосиёсий ўзгаришлар юз берди ва у ХХ аср давомида ўз таъсирини кўрсатиб турди.Биринчи жаҳон уруши бир қатор империяларнинг таназзулга юз тутишига сабаб бўлди. Жумладан, Германия, Австрия-Венгрия, Россия ва Усмонли империялари айнан мана шу ортидан таназзулга юз тутди ва уларнинг ўрнига янги давлатлар ташкил этилди. Урушдан олдин энг қудратли армия ва иқтисодиётга эга бўлган Германия Версал шартномаси натижасида улардан деярли маҳрум бўлди. Натижада, Европа ва Яқин Шарқда чегаралар бошқаттан чизилди. Монархиялар ўрнини коммунистик ва демократик республикалар эгаллади. Биринчи марта халқаро муносабатларни тартибга солувчи ташкилот тузилди. Бу Миллатлар Лигаси эди.
Уруш 1918 йил 11 ноябрь куни ўз ниҳоясига етди.
Жаҳонгир Остонов тайёрлади.
Изоҳ (0)