1914-yil 28-iyul kuni Avstriya-Vengriya imperiyasi Serbiyaga urush e’lon qildi. Ortidan 1-avgustda Germaniya Rossiyaga, 3-avgustda esa Fransiyaga, 4-avgustda Buyuk Britaniya Germaniyaga urush e’lon qildi va urush global ko‘rinishga keldi. 28-iyul esa rasman Birinchi jahon urushini boshlab bergan sana sifatida tarixga kirdi. “Daryo” Birinchi jahon urushi, urushdan oldingi jarayonlar va ilk kunlardagi voqealar haqida hikoya qiladi.
Urushdan oldingi Yevropa
Urushdan oldin Yervopani dushman alianslar, manfaatlar to‘qnashuvi va maxfiy shartnomalar bo‘lib turgan edi. Ular esa keyichalik butun qit’a va dunyoga tarqalib ketgan urushga yo‘l ochdi. XX asr boshlarida Yevropada ikki uchlik guruhi yuzaga keldi. Biri Buyuk Britaniya, Fransiya va Rossiyadan tashkil topgan Antanta ittifoqi, ikkinchisi esa Germaniya, Avstriya-Vengriya va keyinchalik Italiyadan tashkil topgan markaziy kuchlar yoki Uchlar ittifoqi guruhlari edi. Urush boshlangach esa Usmonli, Italiya, Bolgariya kabi davlatlar Uchlar ittifoqi tarafida jang qilgan bo‘lsa, AQSh va Yaponiya singari boshqa ko‘plab davlatlar Antanta tarafida turib urushdi.Urush sabablari
Urushning ko‘rinib turgan va to‘g‘ridan to‘g‘ri sababi Avstriya-Vengriya imperiyasi valiahd shahzodagi Frans Ferdinandning Serbiyaning Sarayevo shahrida o‘ldirib ketilishi deb hisoblansa-da, tarixchilar, siyosatchilar uning ko‘rinmas va chuqur sabablari ko‘pligini va xilma-xilligini ta’kidlab keladi. Tarixchi Andre Loez “iqtisodiy va kolonial raqobat”ni shunday chuqur sabablar qatoriga qo‘shadi (André Loez, La Grande Guerre, Paris, La Découverte, coll. “Repères”, 2010, 125 p.).Kuchli millatchilik kayfiyati, imperializmning o‘sishi, ekspansion istaklar, fransuz revanshizmi, bolqon urushlari singari hal etilmagan mojarolar urushning stixiyali sabablari edi. Unga iqtisodiy raqobat va Napoleon mag‘lubiyatidan keyin XIX asr davomida Yevropada yuzaga kelgan turli harbiy ittifoqlar, Vena kongressi va 1830-yilgi Belgiya mustaqilligini ham qo‘shish mumkin. Fransiya va Buyuk Britaniya uning suvereniteti garanti edi. Germaniya esa Belgiya hududini bosib olishni istardi.
Yuzaga kelayotgan tarang vaziyat davlatlar o‘rtasidagi qurollanish poygasiga olib keldi va har bir qo‘mondonlik yuzaga kelishi muqarrar bo‘lgan mojaroga tayyorlana boshladi. Tarixchi Jan Baptist Dyurosel Sarayevodagi qotillik total urushni boshlab bergan mexnizmni ishga tushirdi deb hisoblaydi (Jean-Baptiste Duroselle, La Grande Guerre des Français : l'incompréhensible, Paris, Éditions Perrin, coll. “Tempus” (no 27), 2003, p34).
Kristofer Klark urushni davlat arboblarining dunyodagi siyosiy taranglikni izdan chiqarib yuborishlari oqibati deb hisoblaydi va “mexanizm” haqidagi Dyuroselning fikrlarini qo‘llab-quvvatlaydi. Ba’zi tarixchilar, jumladan, Frits Fisher urush Germaniya rahbarlari, ayniqsa, Oliy bosh qo‘mondonlik tomonidan istalgani va tayyorlanganini iddao qiladi (Fritz Fischer, War of Illusions: German Policies from 1911 to 1914 [“La Guerre des illusions : politiques allemandes de 1911 à 1914”], Norton, 1975, p85).
Nima bo‘lgan taqdirda ham 1914-yilga kelib urushga har tomonlama tayyor bo‘lgan yagona davlat Germaniya edi va qolgan davlatlar inqirozlarni boshdan kechirayotgan edi. Dunyoda koloniyalarga ega bo‘lmagan yagona davlat ham Germaniya edi va u buni adolatsizlik deya hisobladi.
Milliy manfaatlar
Yevropaning barcha katta davlatlari o‘z manfaatlariga ega edi va ular bunga urush orqali erishishga umid qilishardi. Keling, ularni ikki guruhga bo‘lgan holda ko‘rib chiqaylik.Antanta davlatlari:- Fransiya 1870–1871-yillardagi Fransiya-Prussiya urushidagi mag‘lubiyat va uning natijasida boy berilgan Elzas va Lotaringiyani qaytarib olish va mag‘lubiyat uchun o‘ch olishni maqsad qilgan edi;
- Rossiya Serbiyani qo‘llab-quvvatlashga va’da bergan, slavyan xalqlari homiysi o‘laroq buni o‘zining vazifasi hisoblar hamda Bolqonda Avstriya-Vengriya imperiyasining kuchayishining oldini olishni istar edi. Bolqon haqiqiy urushning poroxli bochkasiga o‘xshab qolgan edi;
- Buyuk Britaniya Belgiya suverenitetining garanti sifatida uni qo‘llab-quvvatlardi. Ammo shu bilan birga, u Germaniyani hisobga olib, Yevropada kuchlar nisbatini bir maromda ushlab turishni istar edi;
- Boshida Uchlar ittifoqi tarkibida bo‘lgan Italiya ularning bosqinchilik urushlarida ishtirokchi bo‘lishdan bosh tortdi va ittifoqdan chiqdi. 1915-yilga kelib esa Avstriya-Vengriya hududlariga va Afrikada yangi koloniyalarga ega bo‘lish maqsadida Antanta tarafdan urushga kirdi.
Uchlar ittifoqi
- Avstriya-Vengriya serb millatchiligiga barham berib, Bolqonda o‘z pozitsiyasini mustahkamlashni istardi. U janubiy chegaralarida bir slavyan davlati tuzilishini istamasdi;
- Germaniya Avstriya-Vengriyani Serbiyaga qarshi urushda qo‘llab-quvvatladi. Shuningdek, u Yevropada o‘z so‘ziga ega bo‘lishga intilar edi. Buning uchun Fransiya va Rossiyani kuchsizlantirishi kerak edi. Shuningdek, Afrikada yangi koloniyalarga ega bo‘lishni ham istayotgan edi;
- Usmonli imperiyasi Rossiya tomonidan egallangan butun turkiy xalqlar yashaydigan hududlarga ega bo‘lishni va o‘z chegaralarini Rossiya tajovuzidan himoya qilishni istar edi. Chunki Rossiya o‘zining issiq dengizlarga chiqishdek azaliy orzusi yo‘lida Usmonliga xavf tug‘dirayotgan edi.
Urushning boshlanishi va ilk to‘qnashuvlar
Shunday qilib, Yevropa 1914-yilning yozida urush bo‘sag‘asiga kelib qoldi. Frans Ferdinandning o‘ldirilishi ortidan Avsrtiya-Vengriya hukumati Serbiyaga qotilni topshirish haqida ultimatum qo‘ydi. Ammo Serbiya bunga rad javobini berdi va 28-iyul kuni Avstriya-Vengriya imperiyasi Serbiyaga urush e’lon qildi, urush boshlandi va tomonlar birin-ketin ilgarilay boshladi. Ko‘pchilik urush Milod bayramigacha nihoyasiga yetadi deb o‘ylagan edi, ammo unday bo‘lmadi.29-iyul kuni Rossiya Avstriya-Vengriyaga, 30-iyulda Germaniyaga qarshi urushga tayyorgarlik bo‘yicha umumiy safarbarlik e’lon qildi. Bunga javoban Vilgelm II qarindoshi, Rossiya podshosi Nikolay II ga safarbarlikni bekor qilishni talab qildi. Rad javobi olgach, 1-avgust kuni Rossiyaga qarshi urush e’lon qildi. Shu kuni Fransiya umumiy safarbarlik e’lon qildi va urushga tayyorgarlik ko‘ra boshladi. Ertasi kuni Germaniya neytral davlat Lyuksemburgni egalladi va Belgiyaga askarlarni erkin o‘tishlari uchun ultimatum yo‘lladi. Ammo Belgiya buni rad etgach, harbiy yo‘l bilan uni ham egalladi.
3-avgust kuni Germaniya Shleffen rejasi asosida Fransiyaga urush e’lon qildi. 4-avgust kuni Buyuk Britaniya Germaniyaga Belgiya neytralitetini kafolatlash va nemis askarlarining ortga qaytishini talab qilib yuborilgan ultimatumga javob bo‘lmagach, Germaniyaga qarshi urush e’lon qildi. Uchlar Ittifoqi a’zosi bo‘lgan Italiya esa voqealar rivojini kuzatib, keyin urushga kirishni maqsad qilib qo‘ydi.
6-avgust kuni Avstriya-Vengriya Germaniya tomonidan Rossiyaga urush e’lon qildi. 11-avgustda Fransiya, 13-avgustda esa Buyuk Britaniya Avstriya-Vengriyaga qarshi urush e’lon qildi. O‘sha paytda ishtirokchi davlatlarning deyarli barchasida koloniyalar mavjud edi, shunday ekan koloniyalar ham o‘z-o‘zidan urush ishtirokchisiga aylandi. Commonwealth a’zosi sifatida Kanada, Avstraliya, Hindiston, Yangi Zellandiya, Janubiy Afrika, fransuz va Belgiya koloniyalari ham avtomatik ravishda Germaniyaga qarshi urushga kirdi. Rossiya imperyasi tarkibida bo‘lgan Turkiston ham urushga jalb etildi. Turkistonliklar asosan front orti ishlarida majburiy ravishda ishlatildi.
23-avgustda Yaponiya Antantaga o‘z yordamini taklif qildi va Germaniyaga qarshi urush e’lon qildi. 1-noyabr kuni Usmonli Germaniya tarafdori ekanini e’lon qilishi ortidan 3-noyabr kuni Fransiya va Buyuk Britaniya Usmonliga urush boshladi.
Yakun va xulosa
1918-yilgacha davom etgan urush davomida bir qator muhim tarixiy voqealar ham birgalikda yuz berdi. Jumladan, 1915-yilgi armanlar genotsidi, 1917-yilgi Rossiyadagi inqilob, 1918-yilgi Ispan grippi kabi hodisalar urush davrida parallel yuz bergan eng yirik tarixiy voqealar bo‘ldi. Ispan grippi o‘sha davrda urush bilan birgalikda millionlab odamlarning yostig‘ini quritdi. Shuningdek, urush natijasida Yevropada ko‘plab geosiyosiy o‘zgarishlar yuz berdi va u XX asr davomida o‘z ta’sirini ko‘rsatib turdi.Birinchi jahon urushi bir qator imperiyalarning tanazzulga yuz tutishiga sabab bo‘ldi. Jumladan, Germaniya, Avstriya-Vengriya, Rossiya va Usmonli imperiyalari aynan mana shu ortidan tanazzulga yuz tutdi va ularning o‘rniga yangi davlatlar tashkil etildi. Urushdan oldin eng qudratli armiya va iqtisodiyotga ega bo‘lgan Germaniya Versal shartnomasi natijasida ulardan deyarli mahrum bo‘ldi. Natijada, Yevropa va Yaqin Sharqda chegaralar boshqattan chizildi. Monarxiyalar o‘rnini kommunistik va demokratik respublikalar egalladi. Birinchi marta xalqaro munosabatlarni tartibga soluvchi tashkilot tuzildi. Bu Millatlar Ligasi edi.
Urush 1918-yil 11-noyabr kuni o‘z nihoyasiga yetdi.
Jahongir Ostonov tayyorladi.
Izoh (0)