Глобал таъсир учун рақобатда Эрон Вашингтон учун энг заиф нуқта сифатида стратегик танловга айланди. Оқ уй нафақат Теҳроннинг ядровий амбицияларини чеклаш, балки Хитой-Россия иттифоқини бузишдек йирикроқ мақсадни кўзлаган. Дарҳақиқат, АҚШ ва Исроилнинг зарбалари можарога оловига ёқилғи сепаётган бўлса-да, мазкур қарама-қаршиликдан энг йирик зарарни Марказий Осиёнинг денгизга чиқиш имконидан маҳрум беш республикаси кўриши мумкин.
“Дарё” шарҳловчиси, Ҳайдар Алиев номидаги Евросиё тадқиқотлари маркази норезидент илмий ходими Элданиз Гусайновнинг ушбу таҳлилида Вашингтоннинг сиёсий амбицияларига назар ташланади, шунингдек, барча томонларни боғлаб турган хавфсизлик-дилемма тузоғини ўрганилади. Қолаверса, Марказий Осиёда содир бўлаётган жуда реал иқтисодий ва хавфсизлик таҳдидларига эътибор қаратилади.
Вашингтон мантиғи: Пекин-Москва-Теҳрон учбурчагининг энг заиф бўғинига зарба беринг
Дональд Трамп 2025 йил январида Оқ уйга қайтганидан бери Эрон АҚШ учун икки асосий рақибига қарши кураш стратегиясининг таянч нуқтасига айланди. Вашингтон Пекин, Москва ҳамда Теҳрон учлиги Қўшма Штатларнинг глобал устунлигига таҳдид солади деган фикрда. Хитой технологияси, Россиянинг ҳарбий қудрати ва Эрон географияси бирлашса, уларнинг таъсири ортиб кетади. Шунга қарамай, мазкур триада ассиметрикдир. Хитой ва Россия иқтисодиёти диверсификацияланган ядровий державалар ҳисобланади. Эрон эса ярим асрдан буён санкциялар босими остида яшаётган, баъзи экспертлар даъво қилишича, мўрт ва ҳарбий жиҳатдан бир қадар қолоқ давлатдир.
Қўшма Штатлар биринчи навбатда иқтисодий, кейин дипломатик, сўнг тобора кучлироқ босимни қўллаш орқали мазкур триаданинг энг заиф нуқтасига зарба беришни, бу орқали иттифоқни парчалашни мақсад қилмоқда. Оқ уй кўзлаган мақсадига икки усул орқали эришиши мумкин.
Биринчидан, АҚШ Эроннинг экспорт салоҳиятини пасайтириш орқали Хитойнинг энергетика таъминотини нишонга олади. Чунки Теҳрон ўз иттифоқчисига кунлик тахминан 1 миллион баррелдан 2 миллион баррелгача нефть етказиб беради. Мазкур кўламнинг 90 фоиздан ортиғини хитойликлар нефтни қайта ишлаш заводлари орқали қўшимча қийматга айлантиради. Агар таъминотда муаммо келиб чиқса, бунинг товонини нафақат Теҳрон, балки Эрон ҳам тўлаши мумкин.
Иккинчидан, Қўшма Штатлар ва унинг ёрдамига суянадиган Исроил Эронга зарбаларни кучайтириш орқали Москвани қийин танлов қаршисида қолдиради. Кремль ўзи сув-ҳаводек муҳтож бўлган ҳарбий ёрдамни Эронга етказиб бериш ва “стратегик ҳамкор” давлатни ташқи агрессия қаршисига ташлаб қўйишдек мураккаб танлов қаршисида қолади. Бошқача айтганда, Теҳронга босим ўтказиш Хитой ва Россияни билвосита сиқувга олишдир.
Вашингтоннинг фикрича, Эронда бўлаётган воқеа-ҳодисалар сабаб АҚШ ресурсларининг “таги кўриниб қолиши” мумкин. Бироқ бундан аввал Хитой таъминот занжири ва Россия дипломатияси зарба қабул қилиб олади. Қўшма Штатларга тегишли танкер самолётларининг Исроил қирувчиларини қўллаб-қувватлаш учун Европа ва Яқин Шарққа жойлаштирилиши эҳтимолий ҳарбий интервенсия учун тайёргарлик билан бир қаторда, сигнал вазифасини ҳам бажаради. Пентагон инструментлари орқали ташкил этилган бу босим ричаги душманларни стрессга соладиган даражада кучли, бироқ можарога тортилмайдиган даражада заифдир.
Бироқ муаммо шундаки, одатда мажбурлов сиёсати силлиқ ва назорат остида кечмайди. АҚШ, Исроил ва Эрон ҳозир классик “хавфсизлик дилеммаси” тузоғига тушиб қолган: бунда ҳар бир томон ўзининг ҳаракатларини ҳимоявий характерга эга деб ўйлайди. Қарши томон эса буни ҳужум деб қабул қилади. Масалан, Эроннинг уранни бойитиш режалари қизил чизиқ, яъни таҳдид экзистенсиал ҳисобланади. Теҳрон эса агар бу имкониятдан воз кечса, алалоқибат уни қулатадиган ташқи босим бошланади деган қўрқув бор.
Вашингтоннинг уранни бойитишдан бутунлай воз кечиш талаби эса Теҳрон наздида режим, у билан бирга мамлакат ҳам қулашига олиб борадиган йўлдек баҳоланади. Айни пайтда Исроил раҳбарлари эса Эрон томонидан янги ишга туширилган ҳар бир центрифугани (уранни бойитувчи қурилмани) ўзларининг стратегик мағлубиятларининг дебочаси сифатида кўришади.
Парда ортидаги музокаралар вақтинчалик танаффусга олиб келса ҳам, бу тизимли ишончсизлик цикли қайта бошланишини кафолатлайди. Энг муҳими, АҚШ қўшинларининг ҳар қандай дислокацияси Оқ уйнинг Форс кўрфазидаги таъсирини ошириши мумкин. Шундай қилиб, музокаралар натижаси дилеммани ўзгартиради, бироқ ҳал қилмайди. Хоҳ бомбалар ёғилсин, хоҳ дипломатлар ўзаро қатнаб турсин, Вашингтон учун фойда бор.
Гаров зарари: нега Марказий Осиё ютқазади
Исроил-Эрон қарама-қаршилигининг чуқурлашиб бораётгани Марказий Осиёнинг беш республикаси учун салбий оқибатларга олиб келади. Мазкур хавфнинг учта вектори ажралиб туради:
- Савдо йўлининг мўртлиги. Қозоғистон, Ўзбекистон ва Туркманистон Эрон портларига, биринчи навбатда, Бандар Аббосга, жаҳон бозорларига чиқиш учун жанубий дарвоза сифатида таянади. Кўрфаздаги ракета алмашинувлари, кемаларга суғурта мукофотларининг ошиши ёки Ҳормуз бўғозининг ёпилиши Шимолий-Жануб халқаро транспорт доирасида машаққатли меҳнат билан қурилган харажатлар афзаллигини тезда йўқ қилиши мумкин.
- Энергия нархлари кескин ўзгариши. Қозоғистон каби углеводород экспортчилари 110 доллардан ортиқ нефтдан қисқа муддатли юқори фойда олишлари мумкин, аммо ўзгарувчанлик узоқ муддатли хорижий инвестицияларни тўхтатади ва ички нархларни назорат қилишни қийинлаштиради. Импортга қарам бўлган Қирғизистон ва Тожикистон ёқилғи ва озиқ-овқат нархининг ошиши туфайли анча тез ва сезиларлироқ зарар кўради.
- Хавфсизлик омили. Туркманистоннинг Эрон билан 1150 километрлик чегараси расмий савдо ва инқироз шароитида ноқонуний қурол оқими ва қочқинлар учун каналга айланиши мумкин. Ашхобод вазиятни назоратга олиш учун ресурслар етишмаслиги боис Ўзбекистон ва Қозоғистон билан чегарадан ўз кучларининг маълум қисмини олиб келиши мумкин. Бу эса минтақада трансчегаравий контрабанда, радикал тармоқлар ва бошқалар фаоллашувига олиб келиши мумкин.
Жамоатчилик фикри ўрганилган таҳлилларга кўра, минтақа аҳолисининг аксарияти Теҳронга нисбатан юмшоқ муносабат билдириб, ҳамдардлик изҳор қилмоқда. Аммо ҳукуматлар бетараф позицияни ушлаб, томонларни босиқликка чақирмоқда. Лекин бетарафлик географияни юмшата олмайди. Шунинг учун ўрта муддатли истиқбол салбий прогнозларни бермоқда. Таъминот занжирини диверсификация қилиш режалари тўхтаб қолади, минтақавий ўсиш моделлари чайқалади ва Марказий Осиёнинг шарқ ва ғарбни боғловчи ҳаб сифатидаги мавқесига путур етади.
Бундан ташқари, Марказий Осиё ўртасидаги савдо Эрон нисбатан паст ва Халқаро Савдо Маркази маълумотларига кўра, асосан Ўзбекистондан ипак экспорти каби баъзи соҳаларда қарамликни келтириб чиқаради.
Шунга қарамай, Марказий Осиё ва Эрон ўртасидаги савдо ҳажми нисбатан паст бўлиб, айрим тор йўналишларда — масалан, асосан Ўзбекистондан экспорт қилинадиган ипак маҳсулотларида — муайян қарамликларни юзага келтиради. Бу ҳақда Халқаро Савдо Маркази ҳисоботида сўз боради.
Умуман олганда статистика шуни кўрсатадики, Марказий Осиё давлатлари ва Эрон ўртасидаги савдо-иқтисодий муносабатлар беқарор ва ўзгарувчан бўлиб келмоқда.
Эрон ва Исроил можаросининг ҳал қилиниши, шунингдек санкциялар юмшатилиши, Марказий Осиё давлатларига нафақат бу икки давлат билан муносабатларни кучайтириш, балки Яқин Шарқ ва Ҳиндистон бозорларига ҳам чиқиш имконини ҳам беради.
Марказий Осиё учун стратегик сабоқлар
1. Транспорт алоқаларини диверсификация қилиш – эндиликда миллий хавфсизлик масаласидир.
Бир нечта йўллар, бир нечта суғурталовчилар ва бир нечта валюталарда ишлаш — бу ҳашамат эмас, омонда қолиш воситаси.
2. Энергия нархларининг ошиши – бу вақтинчалик молиявий енгиллик, лекин эҳтиёткорлик талаб қилади.
Кутилмаган даромадлар давлат захира фондларини тўлдиришга ва чегара хавфсизлигини мустаҳкамлашга йўналтирилиши керак, бюджет харажатларини кенгайтиришга эмас.
3. Мослашувчан дипломатия – блок сиёсатидан устун.
Москванинг КХШТ (Коллектив Хавфсизлик Шартномаси Ташкилоти) “сояси”га ёки Пекиннинг “Бир камар – бир йўл” кредитларига ҳаддан зиёд таяниш хавфи ортади.
Узоқ муддатли мустақиллик учун Токио, Брюссел ва Нью Деҳли билан ҳам мувозанатли ҳамкорлик зарур.
4. Аҳоли хавфсизлигига қаратилган тайёргарлик чоралари муҳим.
Қочқинларни қабул қилиш режаси, чегараолди тиббий назорат тизимлари ва ахборот урушларига қарши барқарорлик масалалари — нефть қувурлари хавфсизлиги билан бир қаторда жиддий ёндашувни талаб қилади.
Эронни нишонга олиш – АҚШ томонидан Хитой-Россия ҳамкорлигини синовдан ўтказиш учун танланган асосий воситадир. Бу ҳаракат геосиёсий нуқтаи назардан мантиқий: Теҳрон иттифоқдаги энг заиф бўғин ва айни пайтда Хитойнинг Форс кўрфазидаги энергетик манфаатларида ҳал қилувчи ролга эга.
Бироқ Евросиё марказий ҳудудида — Каспийдан Тян-Шан тоғларигача бу стратегия натижасида юк ташиш харажатлари ортади, сармоядорларнинг ишончсизлиги кучаяди,
Марказий Осиё етакчилари АҚШ ва Эрон ўртасидаги тўқнашув йўналишини ўзгартира олмайди. Аммо улар ўз мамлакатларини ушбу можародан келиб чиқадиган салбий иқтисодий ва ижтимоий зарбалардан ҳимоя қилиш учун зудлик билан чоралар кўришлари мумкин. Дарҳақиқат, бу можаро уларнинг айби ёки танлови эмас, лекин хавф билан айнан улар кўпроқ юзлашмоқда.
Ҳайдар Алиев номидаги Евросиё тадқиқотлари маркази норезидент илмий ходими Элданиз Гусайнов тайёрлади
Изоҳ (0)