Рус армияси Украинага бостириб кирган 2022 йили номи учувчисиз учиш воситасига далолат қиладиган биргина Bayraktar ТB2 бор эди. У мудофаа амалиётларида фаол қатнашиб, сон-саноқсиз рус техникаларини сафдан чиқарди.
Бироқ қарама-қарши томон XXI аср урушига нисбатан секинроқ мослашди. Қарийб ярим асрдан бери санкциялар босими остида яшаётган Эрон бу борада руслардан, балки бутун дунёдан илдамлаб кетганди. Москва бунга вақтида диққат қаратиб, Теҳроннинг кўнглига йўл топди. Shahed-136 камикадзе дронлари рус армияси сафларида шу тариқа пайдо бўлди.
Мазкур моделдаги дронлар асосан 150-170 км/соат тезликда учади. Парвоз баландлиги ҳам юқори эмас. Шу билан бирга, “қора бозор”дан олинган компонентлардан йиғилгани боис двигатели фавқулодда баланд шовқин чиқаради. Буларнинг бари уни пайқаш, таъқиб қилиш ва уриб туширишни осонлаштиради.
Лекин айни шу омил дроннинг “кузир картаси” ҳисобланади. Бошқача айтганда, арзон эҳтиёт қисмларидан йиғилган қурилманинг нархи ҳам шунга мувофиқ – 20-50 минг АҚШ доллари. Шунчаки таққослаш учун, қанотли ва баллистик ракеталар бир неча миллион доллар туради.
Арзон нарх Shahed’ларни йирик сонда ишлаб чиқариш ва кенг кўламда қўллаш имконини беради. Бу эса ҳимоядаги томонга жиддий муаммо туғдириши табиий. Боиси уларнинг ҳар бирини тутиб олиш, биринчидан муаммо, иккинчидан эса бир неча юз, балки миллион доллар турадиган зенит-ракеталарни қўллашга тўғри келади. Яъни уларга қарши самарали кураш мисли кўрилмаган ресурсларни тақозо қилади.
Россия армияси Shahed’лардан илк бор 2022 йилда фойдаланди. Замонавий оптика ва бошқарув тизимлари йўқлиги боис дастлабки намуналар олдиндан киритилган координациялар асосида учган. Яъни парвоз давомида нишонларни алмаштириб бўлмас, қолаверса аниқлиги ҳам паст эди. Бироқ руслар вақт ўтгани сайин уларни модернизация қилиб борди. Аввалига Эрондан тайёр қурилмалар келтирилган бўлса, кейинчалик мамлакатнинг ўзи экспорт ҳуқуқи асосида ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштирди. Россия манбалари уларни Geran-2 деб атайди.
Украина уларга қарши қандай курашмоқда?
Shahed’ларнинг анъанавий нишони энергетика иншоотлари, қўмондонлик марказлари ҳамда бошқа стационар объектлар ҳисобланади. Украина аввалига уларга қарши курашда жиддий муаммоларга дуч келди. Бироқ кейинчалик янги воқеликка мослашиш бошланди. Боиси чекланган сондаги ҳаво мудофаа тизимларини баллистик ва қанотли ракеталарга қарши асраш зарурати бор эди.
Шароитнинг ўзи украиналикларга янгича ёндашувларни жорий этиш учун стимул берди. Пикап каби ҳаракатчан транспорт воситаларига зенит қуроллари, пулемётлар ўрнатилиб, мобил бўлинмалар ташкил этилди. Халқ тилида “Shahed овчилари” деб аталган отрядлар прожектор каби зарурий ашёлар билан ҳам таъминланди. Эркакларнинг аксарияти олдинги жабҳада бўлгани боис уларнинг салмоқли қисмини аёллар ташкил қилади.
Юқорида қайд этилганидек, Shahed дронлари йўналишни примитив усуллар орқали белгилайди. Бу эса уларнинг электрон уруш тизимлари учун сезгирлигини оширади. Le Monde нашрининг ёзишича, Украина кучлари рус дронларига шу тарзда таъсир ўтказиб, бир қанчасини йўналишдан оздирган. Ҳатто 2024 йилнинг 24-26 ноябрь кунлари уларнинг 43 таси Россия ва Белaрусга буриб юборилган.
Бироқ дронларни зарарсизлантиришдан олдин уларни аниқлаш талаб этилади. Аммо мамлакат ҳудудини радарлар билан бутунлай қамраб олиш имконсиз. Шу боис Украина ҳарбийлари фуқароларнинг ёрдамига таяна бошлади. Ҳар бир украиналик махсус мобил илова орқали ўзи гувоҳ бўлган учувчисиз учиш қурилмаси ҳақида хабар бериш имконига эга бўлди.
Орадан вақт ўтиб украиналиклар янада мураккаброқ тактика ишлаб чиқди. Дронлар ҳужуми кузатиладиган йўналишлар бўйлаб дарахт ва устунларга микрофонлар ўрнатилди. Улар Shahed’лардан чиқаётган шовқинни илғаб, парвоз йўналишини аниқлашга ёрдам беради.
Аммо жабҳанинг нариги чизиғида ҳам воқеликни диққат билан кузатаётган, ўзгариш қилишга қодир инсонлар бор. Улар Geran-2 дронларини мунтазам такомиллаштириб бормоқда. Аввалига дизель моторлар турбореактив двигателларга алмаштирилди. Натижада қурилма тезлиги, шу билан бирга парвоз баландлиги ошди.
Бундан ташқари, GPS/GLONASS’га асосланган навигация тизимлари ҳам модернизация қилиниб, замонавий оптик мосламалар ўрнатилди. Бу аниқлик кўрсаткичини ошириб, нишонларни парвоз давомида ҳам ўзгартириш имконини берди. Буларнинг бари “Shahed овчилари” ишини анча мураккаблаштириб, электрон уруш тизимлари самарасини пасайтирди.
Аммо кураш шу билан тўхтаб қолмади. Украиналиклар рус дронларини тутиб олиш учун тактик авиацияни ишга сола бошлади. F-16, МиГ-29 каби қирувчилари уларни “ҳаво-ҳаво” ракеталари билан зарарсизлантириши, Ми-8/24 вертолётлари эса автоматик тўп ва борт пулемётлари билан уриб тушириши мумкин.
Бироқ бу юқори маҳорат талаб этадиган жараёндир. Боиси дрон ҳужумлари вақти ҳаво мудофаа тизимлари фаоллашган бўлади. Бу эса “дўстона ўт очиш” ҳолатларини келтириб чиқариши хавфи бор. Украина иттифоқчилари томонидан етказиб берилган F-16 қирувчиларидан биринчи талафотни айни шу омил сабаб кўрган бўлиши мумкин. Гарчанд бу расман тасдиқланмаган бўлса-да, экспертларнинг аксарияти мазкур хулосада якдил.
Шунга қарамай, Shahed’ларнинг самарадорлиги ортиб бормоқда. Украина ҳарбий ҳаво кучлари томонидан эълон қилинган ҳисоботга ишонилса, жорий йилнинг февраль ойида 111 та дрон нишонгача етиб борган. Ушбу кўрсаткич март ойида 404 тага, апрелда эса 424 тага етган. Бироқ сўнгги икки ой ичида Украинага учирилган Shahed’лар сони учдан бирга камайган. Бу руслар сон эмас, сифатга эътибор қарата бошлаганидан далолат беради.
Изоҳ (0)