“Yoshimga xos bo‘lmagan ravishda gimnastika qila boshladim va shkafni yelkamga ortdim. Bu ahmoqlik edi”, deb yozgandi Lev Tolstoy o‘z kundaligiga 1910-yil 20-oktyabr sanasida.
Biroz vaqtdan so‘ng, u batafsilroq matn yozib qoldirgan: “O‘z ahmoqligingni hatto kundalikda tan olishing ham insofdan. Kechadan beri gimnastika bilan shug‘ullanaman, yosharib ketaman, deb shkafni yelkamga tashlagandim, o‘zim ahmoqman, bekorga charchadim”. O‘shanda Tolstoy 82 yoshda edi. Shkaf bilan bog‘liq holat vafotidan bir necha hafta oldin sodir bo‘lgan.
Tolstoy yoshligidan shug‘ullangan va sportning deyarli barcha turlarini sinab ko‘rgan. Agar hozirgi zamonga ko‘chiradigan bo‘lsak, Tolstoyning hisobida ular 16 ga yaqin bo‘lardi: suzish, kurash, tosh ko‘tarish sporti, velosiped, konkida uchish, uzoq masofalarga yurish, qilichbozlik, yugurish, kroket, lapta, chang‘i, shaxmat, tennis, badminton, shashka, otda yurish.
Tolstoy uchun har qanday sport turi bilan shug‘ullanish yoki odatiy turmush tarzini o‘zgartirish — uzoq o‘ylash va ongli tanlash natijasidir. Ba’zan hatto: “Nega bunday qilyapman? Zero, ma’naviy mehnatga mushaklar ishidan ko‘ra vegetarianlik, to‘g‘ri ovqatlanish ko‘proq yordam beradi”, derdi.
Sport va aqliy faoliyat Tolstoy har safar o‘zining ideal versiyasini yaratishga harakat qilgan vositalarga aylangan. Bunday narsalar yoshlikdan boshlangan va har doim davom etgan.
Tolstoy umr bo‘yi o‘zini o‘zi baholash uchun kundalik yuritgan. Undagi tana masalasi — asoslardan biri
1847-yil 11-martda Qozon universitetining 19 yoshli talabasi Lev Tolstoy mahalliy kasalxonada yotardi. O‘shanda u kundalik tuta boshlaydi. Birinchi qaydlar 17-mart kuni yozilgan:
“Mana, olti kundirki, klinikada yotibman, mana, olti kundirki, o‘zimdan deyarli mamnunman “...”. Bu yerda men mutlaqo yolg‘izman, menga hech kim xalaqit bermaydi, hech qanday xizmat buyurilmaydi, hech kim yordam bermaydi — demak, aql-idrok va xotiraga hech qanday begona narsa ta’sir qilmaydi va mening faoliyatim albatta rivojlanishi kerak. Asosiy foyda shundan iborat bo‘ldiki, ko‘pchilikning yoshlik oqibati deb biladigan tartibsiz hayot ko‘ngilning erta buzilishi oqibati ekanligiga aniq ishonch hosil qildim”.
Bunday uslub va ko‘rinmas o‘quvchi bilan munozara olib borish istagi tabiiydir: Tolstoyni kundalik yuritishga siyosatchi va faylasuf Benjamin Franklin ilhomlantirgan. Tolstoy yoshligidan o‘ylashga va o‘z-o‘zini tahlil qilishga moyil bo‘lgan, shuning uchun dunyoqarash kundaligi g‘oyasini deyarli to‘liq takrorlagan.
Franklin 20 yoshida kundalik yuritishni boshlagan (eslatib o‘tamiz, Tolstoy 19 yoshida). Unda u o‘zining shaxsiy tizimini yaratgan, u qoidalar o‘limiga qadar amal qilgan, Tolstoyda ham xuddi shunday. Franklinning fikricha, bunday tizim “axloqiy barkamollik”ka erishishga yordam bergan.
U 13 fazilat (mo‘tadillik, sukut, tartib, qat’iyat va boshqalar) ro‘yxatini tuzdi va ularga amal qilishga harakat qildi. Franklin har bir hafta uchun ustunlarda hafta kunlari va qatorlarda fazilatlar jadvalini tuzdi. Bu jadvalda u har kuni kechqurun ideallardan og‘ishlarni qayd qilardi.
Tolstoy o‘z qoidalarini 1847-yil mart—may oylarida yozgan. Bu uning birinchi dunyoqarash poydevoridir. Tolstoy Franklin singari kundalik amaliyotni muhim deb hisoblagan, ammo o‘z tizimini yaratgan: fazilatlar ro‘yxatini tuzmagan, balki unga yaxshiroq bo‘lishga yordam beradigan harakatlar va tushunchalarning umumiy to‘plamini tuzgan.
Franklin o‘z qoidalarida tana masalalariga umuman to‘xtalmaydi, faqat birinchi bandda shunday degan: “To‘yib ovqat yemang, chanqoq bosilguniga qadar ichmang”. Tolstoy uchun esa tanani nazorat qilish asosiy masalalardan biri bo‘lgan.
Tolstoyning qoidalari shunday boshlanadi: “Ichki yoki o‘z-o‘ziga munosabat qoidalari axloqiylikni tarbiyalash qoidalari va jismoniylikni tarbiyalash qoidalariga bo‘linadi. Iroda odamning qaysi qismidan ustun turishiga qarab, taraqqiyotning turli bosqichlarida bo‘ladi. Uning hukmronligidagi uch asosiy nuqtasi: tana, his-tuyg‘ular va aqlni nazorat qilish”.
Keyinchalik Tolstoy “Kechagi kun tarixi”da shunday yozadi: “Kundalikda men har kuni o‘zim qilgan barcha yomon ishlarga iqror bo‘laman. Jurnalda mening zaif tomonlarim ustma-ust yozilgan”.
Mart oyida tilga olingan birinchi yozuvda Tolstoy o‘zi tuzmoqchi bo‘lgan tizim bilan bahslashayotgandek tuyulishi ramziy ma’noga ega: “Biror bir ibtidoni amaliyotga tatbiq etishdan ko‘ra, o‘n jild falsafa yozish osonroq”.
Yosh Tolstoy: gimnastika hamda “ongli” sport kayf-safo va shaxmat bilan aralash
Kundalik mashg‘ulotlar jurnalida Tolstoy barcha foydali ishlarni: qaysi fanlarni o‘rganayotganini, shuningdek, undan tashqari boshqa mashg‘ulotlarni ham ko‘rsatgan. Jurnalda “bir yarim soat ingliz tili bilan shug‘ullandim”, “Gogolni o‘qidim” degan yozuvlar qayd etilgandi. Yoki “uxlab qoldim” degan yozuv yozilgandi. Kundalikda Tolstoy ko‘plab hayotiy qoidalar va maqsadlarni shakllantirgan, ammo ularning juda oz qismiga amal qila olgan.
Davolanishni tugatgach, 1847-yilning bahorida Tolstoy universitetdagi o‘qishini tashlab, o‘ziga tegishli bo‘lgan Yasnaya Polyanaga jo‘nab ketdi.
1847-yil 2-iyunda jurnalda “xo‘jalik va gimnastika” degan satr paydo bo‘lgan. Bu yozuvchining har qanday sport mashg‘ulotlarini birinchi marta tilga olishi hisoblanadi. O‘sha kuniyoq Lev Nikolayevich rasm chizishni, ingliz, nemis, italyan tillari bilan shug‘ullanishni rejalashtirgan. Sport mashg‘ulotlari orasida “suzish” va “poyga”, 4-iyunda esa “suzish” va “xo‘jalik” bor edi.
O‘sha yili Tolstoyning yana bir sevimli sport turi — shaxmat haqida eslatmalar paydo bo‘lgan.
Yozuvchining o‘g‘li Sergey Lvovich Tolstoy otasiga shaxmat o‘ynashni aynan kim o‘rgatgani noma’lumligini tan oladi: “Ehtimol, unga akasi Nikolay Nikolayevich o‘rgatgandir. U kundaliklarida akasi bilan o‘ynaganini bir necha bor ta’kidlagan”.
Tolstoyning keksayguniga qadar shaxmat uning sevimli o‘yini bo‘lib qoldi. Birgina kompozitor va pianinochi Aleksandr Goldenveyzer bilan Tolstoy 700 dan ortiq partiya o‘ynagan. Goldenveyzer Tolstoyning o‘yin uslubi doim hujumkor bo‘lganini eslaydi. U nima qilib bo‘lsa ham oldinga intilardi, shuning uchun ko‘p hollarda yutqazardi. Tolstoyning 1908-yilda Eylmer Mood bilan o‘ynagan partiyasi Kordel va Minkvitsning shaxmat qo‘llanmalarida va “Deutsche Schachzeitung”da “yaxshi o‘tkazilgan hujum namunasi sifatida” chop etilgan.
Qizig‘i shundaki, agar o‘sha paytda shaxmat rasmiy sport turi bo‘lganida, aynan u kundaliklarda tilga olingan birinchi sport turiga aylangan bo‘lardi. 22-martdagi yozuvni o‘qiymiz: “Ingliz tili va shaxmat, ikkalasi ham yomon emas”. Tolstoy qoidalarni batafsil ishlab chiqqandan keyingina 2-iyunda gimnastika haqida eslab o‘tadi.
Kundalikning bundan keyingi saqlanib qolgan parchalarida gimnastika to‘g‘risida juda uzoq gapirilmaydi. Buning ajablanarli joyi yo‘q, chunki muallifni hayot girdobi qamrab oladi.
1848-yil oktyabr oyida Tolstoy Moskvaga jo‘nab ketdi va Arbat tumaniga joylashdi. Nomzodlik imtihonlariga tayyorgarlik ko‘rish o‘rniga yosh Tolstoy ziyofatlarda qarta o‘ynashga berilib ketadi. O‘yinni shunchalik shiddat bilan va o‘ylamasdan o‘ynardiki, ko‘pincha yutqazardi.
1850-1851-yillar qishida Tolstoy maishatlarni yig‘ishtirib, “Bolalik” asarini yoza boshlaydi. Ana shunda sport kundalik sahifalariga ham qaytadi. Masalan, gimnastika haqida birinchi eslatma: “Janozaga borish, keyin gimnastikaga borish” (1851-yil 28-fevral). 1850-yillarda esa tosh ko‘tarish sporti haqida bir nechta yozuvlarni ko‘rishimiz mumkin.
O‘sha 1851-yilda Tolstoy o‘qishni davom ettirish urinishlarini butunlay to‘xtatadi. Bu vaqtda Nikolay Kavkazdan qaytib keladi va ukasiga u yerda harbiy xizmat o‘tashni taklif qiladi. Lev darhol rozi bo‘lmaydi, ammo Moskvadagi navbatdagi yirik mag‘lubiyat qarorni tezlashtirdi. Qarzlarni to‘lash va xarajatlarni minimumga tushirish uchun u 1851-yilning bahorida aniq rejasiz Kavkazga yo‘l oladi.
Biograflarning fikriga ko‘ra, Nikolayning ijobiy ta’siri tajribasiz, ammo idealist Levni qutqargan.
Sportga qaytish: ko‘proq gimnastika, hayotda ham, matnlarda ham tosh bir edi
1851-yilning qishi va bahorida gimnastika kundalik sahifalariga qaytibgina qolmaydi. Endi Tolstoy o‘z xatti-harakatlarini sharhlay boshlaydi va u bilan sodir bo‘layotgan voqealarni sinchkovlik bilan tahlil qiladi.
Birinchi shunga o‘xshash yozuv 1851-yil 7-martda paydo bo‘lgan:: “Ertalab uzoq vaqt turmadim, siqildim, o‘zimni nimalar bilandir aldardim. Boshqa ish bo‘lganida romanlar o‘qirdi; o‘ziga-o‘zi: qahva ichayotganingda hech narsa bilan shug‘ullanish mumkin emas, qahva ichib olish kerak-ku, derdi. Gimnastikani shoshib bajarardim”.
9-martda qilichbozlik, sayrlar, yana gimnastika haqida birinchi eslatmani uchratamiz. Tolstoy har doim dangasalik qilsa yoki erinchoqlik qilsa, buni ta’kidlaydi. 1851-yil 10-martda u “gimnastikada shuhratparastlik” deb yozadi va hatto jurnalda shoshilinch va noaniq yozayotganini aniqlashtiradi. Endigina faoliyatini boshlagan muallif uchun intizomli va ehtirossiz bo‘lish hamon qiyin va u buning uchun o‘zini ayblardi.
O‘zgaruvchan kayfiyat va sodir bo‘layotgan voqealarni quyidagi yozuv juda yaxshi aks ettiradi: “Gimnastikada Bilye bilan kurashdim... do‘konga kirdim, ochko‘zlik... qilichbozlik haqida o‘qidim”.
Xuddi shu 1851-yilning mart oyida u “Kechagi kun tarixi”ni tugatadi — bu uning kundalik yozuvlaridan chiqqan tugallanmagan hikoya. Ushbu matnda biz Tolstoyning izlanishlari natijalarini topamiz: “Men qalbimda bu yaxshi emasligini va hayotda maqsadga ega bo‘lish kerakligini his qilaman “...” Men shunday maqsadni topganga o‘xshayman; ta’limning har jabhasi va barcha qobiliyatlarni rivojlantirish”.
1850-1851-yillarda jurnal va kundaliklarda tosh ko‘tarish sporti haqidagi yozuvlarni topamiz. Tolstoy mashg‘ulotning umumiy qoidalarini batafsil tavsiflaydi: yengil charchoqni his qilgandan so‘ng darhol to‘xtash, yangi mashq oldidan nafas olishni tiklash va hokazo.
Shuningdek, u mashg‘ulotlar paytida bajaradigan mashqlarini sanab o‘tadi. Tolstoyning mashg‘ulotlari natijalari yozilgan ikkita jadval ham saqlanib qolgan. Dastlabkisida 1-seriyaning ikkala qismidagi 13 ta mashq (9+4), ikkinchisida esa 2-seriyaning 7 ta mashqi keltirilgan. Mashg‘ulotlar paytida Tolstoy toshlarni asta-sekin yuqoriga ko‘targan, polda yotgan holda ko‘targan yoki tizzalarini yelkalariga tekkizib sakragan.
Toshlar Tolstoyning mashhur romanlarida ham paydo bo‘ladi:
“Va bu ovozga quloq solib, u ikki pudlik toshlar turgan burchakka yaqinlashdi va o‘zini tetik holatga keltirishga harakat qilib, ularni gimnastika usulida ko‘tara boshladi. Eshik ortida qadam tovushlari eshitildi. U shosha-pisha toshni yerga qo‘ydi” (“Anna Karenina”).
“Yakshanba”da ham shunga o‘xshash manzara bor: “Kabinetga kirib, eshikni qarsillatib yopdi, pastki tokchadagi qog‘ozlar turgan shkafdan ikkita gantel (tosh) oldi va yigirma marta yuqoriga, oldinga, yonga va pastga harakat qildi, keyin gantellarni boshi uzra ko‘tarib, uch marta o‘tirib, turdi”.
Tolstoy o‘zining go‘zal jismoniy qiyofasini keksayguncha saqlab qoldi. Hatto keksaygan chog‘ida ham yotoqxonada yotadigan gantellar bilan mashq qilishni yaxshi ko‘rardi.
Tolstoyning o‘z-o‘zini tarbiyalash tizimi unga gimnastikani ham o‘rganishga yordam berdi. Oxir-oqibat, u to keksayguncha ertalablari xonasida shug‘ullanardi. Bir kuni Yasnaya Polyanaga bir ajnabiy keladi, u Tolstoyning bolalari mashq qilayotgan snaryadlar oldiga kelib, qandaydir murakkab bo‘lmagan fokus ko‘rsatdi.
Mehmon istehzo bilan dedi: — Graf, bu san’at sizga notanish bo‘lsa kerak. Bu gapdan keyin Tolstoy kulib yubordi va ustalik bilan bir necha mashq bajarib, ko‘rsatdi.
“Ivan Mixaylovich” mashqi mashhur mashq bo‘lib, Tolstoy uni yosh gimnastikachilar bilan mahorat musobaqasida qo‘llagan. Qo‘llarga osilib, qo‘llar orasidan oyoqlarni o‘tkazib, qaddini ko‘tarib, to‘sin ustiga o‘tirish kerak edi. Tolstoy bu mashqni ellik yoshida ham osongina bajargan.
Urush va shon-shuhratdan so‘ng Tolstoy depressiyani qimiz, shashka va chavandozlik bilan davoladi
1852-yilda Tolstoyning ancha muvaffaqiyatli harbiy faoliyati boshlanadi. Ikki yil Kavkazda xizmat qildi, tog‘liklar bilan ko‘p to‘qnashuvlarda qatnashdi, keyinroq Qrim urushida qatnashdi, Sevastopol mudofaasi uchun bir yo‘la bir necha mukofot oldi.
U yerda artilleriyachi Tolstoy “1854-yil dekabrida Sevastopol” hikoyasini yozdi va uni “Sovremennik”ka yubordi. Matn Aleksandr II ning e’tiboriga tushgan va u “iqtidorli ofitserni ehtiyot qilish”ni buyurgan.
“Sevastopol hikoyalari” uning yangi adabiy avlod vakili sifatidagi obro‘sini uzil-kesil mustahkamladi. 1856-yil noyabrida Tolstoy poruchik unvoni bilan harbiy xizmatni tark etadi.U Turgenev bilan do‘stlashdi, uni “Sovremennik” to‘garagi bilan tanishtirishdi, Nekrasov, Goncharov bilan muloqot boshlandi. Ammo bu davr uzoq davom etmadi va og‘ir tushkunlik bilan yakunlandi.
Shuhrat yosh yozuvchini ham quvontirar, ham g‘azablantirardi. Shuningdek, Tolstoy homiylikni, shu jumladan Turgenev tomonidan qilinayotgan homiylikni yoqtirmasdi va har qanday nuqtayi nazar bilan, uning maqomi yoki muallifidan qat’i nazar, bahslashishga doim kirishardi. Natijada, Tolstoy yana oliy tabaqani tark etadi. 1856-yilning oxirida u shunday deb yozgan edi: “Bu odamlardan jirkanardim va men ularni ham o‘zimdan xuddi shunday bezdirdim”.
1860-yilda uning uchun eng yaqin do‘st va obro‘li bo‘lgan akasi Nikolay vafot etadi. Biograflarning so‘zlariga ko‘ra, Tolstoy har doim tushkunlik va xavotirga tushgan, shuning uchun u og‘ir holatni yengishga harakat qilib, “Dekabristlar”ni yozishni boshlaydi.
Ammo keyingi voqealar Tolstoyning ahvolini tobora og‘irlashtirib bordi. Yevropaga sayohat, og‘ir aqliy zo‘riqish, jamiyat bilan munosabatlardagi muammolar va sanoatning rad etilishi 1862-yilda og‘ir tushkunlikka olib keldi.
Dahshatli ahvoldan uni sayohat olib chiqdi, bu vaqtda u ancha faol sport bilan shug‘ullangan.
Shifokorlar tavsiyasiga ko‘ra, Lev Nikolayevich qimiz bilan davolashning zamonaviy usulini sinab ko‘rdi va Samaradan 138 kilometr uzoqlikdagi boshqirdlarning Qoraliq xutoriga yo‘l oldi. U yerda Tolstoy o‘tovda yashaydi, qo‘y go‘shti yeydi, oftobda toblanadi, qimiz ichadi, choy ichadi. Va shashka o‘ynashni boshlaydi. O‘g‘li Sergey Tolstoyga shashka o‘ynashni ular “Mixail Ivanovich” deb atagan boshqird Muhamedin o‘rgatganini eslaydi.
Tolstoy bir yarim oy tiklanishda bo‘lib, yana mehnatga qaytdi. 1863—1869-yillarda “Urush va tinchlik” asarini yozadi. Uning rejalari hamon ulkan va fikr, kuchining ko‘lami ushbu eng yaxshi romanida tasvirlangan.
Og‘ir o‘tgan 1860—1870-yillarda Tolstoy deyarli kundalik yuritmasligi tabiiy hol edi. Bu davrga oid ma’lumotlarning aksariyati maktublardan olinadi. Bu og‘ir davrda uni faqat qishda beshinchi farzandini dunyoga keltirgan rafiqasi Sofya Andreyevna qo‘llab-quvvatlaydi. Adibning turmush o‘rtog‘i kundaliklarini o‘qisangiz, eri qattiq betobdek taassurot uyg‘onadi.
“Levochkaning sog‘lig‘i haqida doim xavotir olaman. Ikki oydan beri ichib yurgan qimizi uni tuzata olmadi; kasallik uning vujudini egallagan”, — deb yozadi Sofya Andreyevna kundaligida.
Boshqa yozuvlarda: “Levochkaning oldingi uch kun kechqurunlari eti uvushib, mazasi qochgan”, “Levochkaning hamon beli uvushib, mazasi qochyapti”, “G‘amgin, ma’yus, ishsiz, mashaqqatsiz, g‘ayratsiz, kun bo‘yi, hafta davomida quvonchsiz o‘tiradi. Bu qandaydir ma’naviy o‘limga o‘xshaydi, men esa undagi bu holatni ko‘tara olmayman, uning o‘zi ham bu tarzda uzoq yashay olmaydi”.
1871-yil yanvar oyida Fetga yozgan xatida Tolstoyning holati yaqqol namoyon bo‘ladi: “Men endi hech qachon urushlar kabi ko‘p so‘zli safsatalarni yozmayman. Xudo haqqi, endi yozmayman”.
1871-yilning yozida Boshqirdistonga qilgan safari Tolstoyni yana og‘ir tushkunlik va stresslardan qutqarib qoldi. Bu safar u qaynog‘asi Stepan Bersni o‘zi bilan olib ketadi. Tolstoy ikkinchi sayohatning samarasi haqida shunday yozgan edi: “Sog‘inch va befarqlik o‘tib ketdi, men o‘zimni skif holatiga kelayotgandek his qilyapman va hamma narsa qiziqarli va yangi... Ko‘p narsa qiziqarli: Gerodot hidi anqib turgan boshqirdlar ham, rus mujiklari ham, xalqining soddaligi va mehribonligi bilan, ayniqsa go‘zal qishloqlari ham”.
Yetib borgach Lev Nikolayevich yangi kelganlar bilan tanishdi. Keksa ruslardan biri seminariya o‘qituvchisi bo‘lib chiqdi, Tolstoy u bilan ko‘ngilxushlik uchun arqondan sakray boshladi.
Tolstoy ertalab soat 6-7 da turib, qimiz yoki sutli choy ichib, “biyalar jamiyati” bilan muloqot qilish uchun qishloqqa jo‘nardi. O‘tov atrofida ko‘p sayr qilar, mahalliy otlarni tomosha qilar, ovqatlanar, ov qilardi. Shu yerning o‘zida yangi ot sotib olib, unda yurardi.
“60 rublga ot oldim, Stepa bilan birga ketyapmiz. Stepa yaxshi. O‘rdaklarni otaman, ularni tanovul qilamiz. O‘zimga hech qanday zararli narsa kerak emas: na kuchaytirilgan mashg‘ulotlar, na chekish (Stepa meni chekishdan chalg‘itadi va endi kuniga 12 ta papiros beradi), na choy”. Tolstoy 1888-yilga kelibgina tamaki chekishni uzil-kesil tashlaydi.
Tolstoy bu o‘lkadan shunchalik ilhomlanib ketdiki, ikkinchi bor kelganidayoq mahalliy yerning narxini bilib oldi. Kelganidan bir necha oy o‘tgach, u ikki mingga yaqin dehqon yashaydigan 2500 desyatina yerni 20 000 rublga sotib oladi. Yerlar Gavrilovka va Patrovka qishloqlari hududida joylashgan. Birinchi marta u yerga butun oilasi va Bers Tolstoy bilan 1873-yilda ko‘chib o‘tadi.
Tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, Tolstoy yovvoyi dashtda o‘zini Yasnaya Polyanadagidan ko‘ra ancha yaxshi his qilgan. Dasht havosi va har qanday ko‘chmanchi urf-odatlar unda kuch-g‘ayrat uyg‘otardi.
Dunyoviy jamiyatdan “ajralib” qolgan Tolstoy o‘z turmush tarzini qaytadan o‘ylab topadi. Yasnaya Polyanaga qaytgach, u boshqa narsalar qatori mutlaqo boshqa sport turlarini sinab ko‘radi va yangi turmush tarzini boshlaydi, go‘yo dashtdagi faol tartibni an’anaviy zodagonlar uyiga ko‘chirgandek.
Konki, tennis, kroket: Tolstoy Yasnaya Polyanani bolalar uchun sport majmuasi va yoqimli maskanga aylantirgan
Lev Nikolayevichning Sofya Andreyevna bilan nikohidan to‘qqiz o‘g‘il va to‘rt qiz tug‘ilgan, besh farzandi yoshligida vafot etgan. To‘ng‘ich farzandi Sergey, 1863-yilda, Tolstoy Boshqirdistonga birinchi safaridan qaytganidan bir yil o‘tib tug‘ilgan. Samara guberniyasiga ikkinchi safardan qaytgach, Tolstoylarning olti farzandi bor edi. Yana olti nafari 1874-yildan 1888-yillar oralig‘ida tug‘ilgan.
Tolstoy bolaligidan kundalik tutishga o‘rgatgan farzandlarining xotiralariga qaraganda, yozuvchi Yasnaya Polyanada yer yuzidagi eng zo‘r maskanni yaratishni orzu qilgan. To‘g‘ri, bu birinchi navbatda bolalarga taalluqli edi.
Tolstoy jismoniy mashqlarning insonni to‘laqonli va garmonik rivojlanishidagi ulkan ahamiyatini tushunib, farzandlarida sportga muhabbat uyg‘otdi: ular uchun uyi oldidagi maydonchaga o‘ziga xos bolalar karuseli — trenajyorini qo‘ydi.
Tolstoy uni Moskvadagi mashhur gimnastika muassasasi egasi Yakov Puaredan 28 rublga sotib olgan. Bir paytlar Tolstoy uning zalida tosh ko‘tarish bilan shug‘ullangan. Shuningdek, Yasnaya Polyanada “gimnastika” — halqa va trapetsiyali snaryad bor edi.
Ancha keyinroq o‘g‘li Lev Lvovich “Yasha Polyanov” qissasini yozadi. Nomda bola shaxsi va qo‘rg‘on nomi birlashtiriladi. Basinskiyning so‘zlariga ko‘ra, Tolstoy farzandlari bolalik va o‘smirlik chog‘larida ma’lum ma’noda o‘sha yashalar bo‘lgan. Lev Lvovich Tolstoy bolaligini shunday xotirlaydi:
“Ona, ota, aka-ukalar, opa-singillar, enagalar, murabbiylar, xizmatkorlar, mehmonlar, itlar, kamdan kam hollarda ayiq va uning bolalari, otlar, ota va aka-ukalarning ovi, Rojdestvo bayramlari, archa, Maslenitsa va Pasxa, qish — qor, chanalar va konkilar bilan; bahor — loyqa soylar va yaltiroq gilamlar bilan”.
Qishda Yasnaya Polyanadagi hovuz yaxmalakka aylanardi. Bu davrda butun oila konki uchardi.
“Shoshib ovqatlanamiz va kiyinish uchun pastga yuguramiz. Kalta po‘stin, quloqchinli shapka, konki olib, yugurish boshlanadi. Otam bilan oyim kelib, ular ham konkilarini kiyishadi. Oyoqlarim sovqotadi, barmoqlarim uvishib qoladi, lekin men indamayman, chunki uyga isinib kelishga yuborishlaridan qo‘rqaman. Hamma uchun bu jarayon qiziq. Ketadigan vaqtimiz bo‘ldi, lekin biz yana bir necha daqiqa, yana ozgina vaqt so‘raymiz. Qishloqdan bolalar yugurib kelib, bizning chaqqonligimizga qoyil qolishyapti. Yiqilib, shikastlanmaguningcha turli nayranglar qila boshlaysan”, — deb eslaydi Tolstoyning o‘g‘illaridan biri.
Tolstoy sportda va aqliy mehnatda bolalar uchun namuna bo‘lgan, ularni navbat bilan almashtirib turishni juda muhim deb hisoblagan: “Men uchun jismoniy mehnatning har kungi harakati havodek zarur. Harakatsiz va jismoniy mehnatsiz faqatgina aqliy ish bilan shug‘ullanilsa, g‘am-alamning o‘zi bo‘ladi”.
Tolstoy soatlab va hatto bir necha kunlab sayr qilishni yaxshi ko‘rgan. 1881-yilda u to‘rt kun ichida Yasnaya Polyanadan Optina cho‘llarigacha bo‘lgan yo‘lda 150 kilometr masofani bosib o‘tgan. 1880-yillarning oxirida Tolstoy Moskvadan qo‘rg‘onga uch marta sayohat qilgan — bu taxminan 200 kilometr degani.
Boshqirdistondagi tushkunlik paytlarida ot minish Tolstoyga alohida yordam bergan. U deyarli har kuni tushlikdan oldin otda sayr qilardi.
“Lev Nikolayevich piyoda va otda razyezdlar bo‘ylab sayr qilishda, ayniqsa, avval bormagan joylarga borishni, bilinar-bilinmas notanish so‘qmoqlardan yurishni, ular qayerga olib borishini bilmay, kam yuriladigan va kimsasiz joylarda adashib qolishni — yangi yo‘llarni izlashni yaxshi ko‘rardi”, — deb eslaydi o‘g‘li Sergey Tolstoy.
Yozuvchining kotibi Valentin Bulgakov shunday xotirlaydi: “Agar yomg‘ir yog‘ayotgan bo‘lsa, Lev Nikolayevich suv o‘tkazmaydigan palto kiyardi, lekin baribir yo‘lga chiqardi; yengil betoblik paytida ham xuddi shunday edi; u uzoqqa bormasligi mumkin, lekin sayohatdan butunlay voz kechishi qiyin edi”.
Delir — Tolstoyning erkatoyi va ehtimol, rus adabiyoti tarixidagi asosiy otdir. Bu yarim arab tulporining fe’l-atvori juda quvnoq bo‘lganini eslashadi. Tolstoy bir marta otda sayr qilib 10 kilometrcha yo‘l bosgan.
Bir kuni Tolstoy adashib qoladi. Oqibatda qariyb 28 kilometr yo‘l bosib, kech soat oltida uyga qaytadi. Bordi-yu, ish yurishmay qolsa va Tolstoy “ijod inqirozi”ga duchor bo‘lsa, u darhol otni egarlashni buyurardi.
Tolstoyning eng mashhur portretlaridan birini chizgan rassom Kramskayaning ta’kidlashicha, otda o‘tirgan Tolstoy u ko‘rgan eng ko‘rkam erkakdir.
Tolstoy ko‘p vaqtini otxonada o‘tkazar, sevimli otini o‘zi parvarish qilardi. “Anna Karenina”da ot bilan bog‘liq bunday aniq tasvirlangan epizodni qanday eslamaslik mumkin?
Xuddi shu “Anna Karenina”da Tolstoy tennis o‘yini sahnasini tasvirlagan. Vronskiy, Sviyajskiy va Veslovskiylar “oltin suvi yuritilgan ustunlar tortilgan to‘rning ikki tomonida, yaxshilab tekislangan kroket-graundda” o‘ynashardi. Qizig‘i shundaki, o‘sha paytda Tolstoyning o‘zi hali tennis o‘ynab ko‘rmagandi.
Tennis haqidagi birinchi eslatma 1892-yilda paydo bo‘ladi — maktubda Tolstoy o‘g‘li Ilya Lvovich velosipedda uchganini, keyin qizi Mariya Lvovna va amakivachchasi Vera bilan birga tennis o‘ynaganini yozadi: “Biz tennis tashkil qildik hamda Vera Kuzminskaya va Masha bilan o‘ynadik”.
Tolstoy 68 yoshida tennis o‘ynay boshlagan. U bu ishni jon-dili bilan qilar va kortda bir necha soatlab o‘tirishi mumkin edi. Kotib va biograf Pyotr Sergeyenko Lev Nikolayevichning qiziqishini o‘yin “har qanday mushakdan ziyraklik, chaqqonlik va zo‘riqishni” talab qilishi, shuning uchun “uning mushaklariga katta vazifa yuklashi” bilan izohladi.
“Tolstoy hech qanday jiddiy olmasdan, shunchaki ko‘ngilxushlik uchun o‘ynagan. U uzoqni ko‘rolmas, lekin juda tez harakatlanar edi. Ancha tajribali va yaxshi o‘yinchi bo‘lishimga qaramay, u meni doim yutardi”, — deb eslaydi Tolstoyning do‘sti va kitoblarini ingliz tiliga tarjima qilgan Eylmer Mod.
Qizig‘i shundaki, Tolstoyning matnlaridan birida tennis haqida shunday yozilgan:
“Zerikarli o‘yin, — degan edi Kolosov tennis haqida, — Biz bolaligimizda o‘ynaganimiz lapta ancha quvnoqroq edi”, — deyiladi 1899-yilda nashr etilgan “Tirilish” romanida. Tolstoy raketka bilan o‘ynashni yoqtirmagan bo‘lsa kerak — shunchaki tennisga bo‘lgan munosabat Kolosovning xususiyatlaridan biri edi.
Tolstoylar oilasi tennisdan tashqari kroket bilan ham shug‘ullangan. Stepan Bers Yasnaya Polyanadagi o‘yin haqida shunday eslaydi: “Unda hamma, kattalar ham, bolalar ham ishtirok etishdi. U odatda tushdan keyin boshlanib, shamlar bilan tugardi. Bu o‘yinni men hozir ham qimor o‘yini deb hisoblashga tayyorman, chunki men uni Lev Nikolayevich bilan o‘ynaganman. Kroket o‘yinida, sayrda u o‘zining ishtiroki va hazillari bilan hammani jonlantirar, o‘yin hamda sayrga chin dildan qiziqardi”.
Aytgancha, Tolstoyning sport bilan munosabatlarida g‘alati holatlar ham bo‘lgan. O‘sha paytda harbiy xizmatchi bo‘lgan Tolstoy o‘z vaqtida qorovullikka chiqmagani uchun hibsga olinganidan keyin jasorati uchun Georgiy xochini olmagan.
Agar Tolstoy sport bilan shug‘ullangan bo‘lsa, uni puxta o‘rganishga va tushunish bobida boshqalardan qolishmaslikka harakat qilardi.
Bu velosiped haqidagi mashhur hikoyada yaqqol namoyon bo‘ladi.
Tolstoyning so‘nggi muhim sporti — velosport. U 70 yoshida bu sport turini o‘zlashtirgan
Tolstoy 67 yoshida velosiped haydashni o‘rgangan. Uning o‘rganishi haqidagi batafsil ma’lumot “Siklchi” jurnalida bir nechta maqolalar orqali saqlanib qolgan. Dastlab jurnalda kichkinagina matn paydo bo‘lgan:
“Velosiped tarafdorlari qatoriga biz endi mashhur yozuvchimiz graf L. N. Tolstoyni qo‘shishimiz mumkin. O‘tgan hafta biz uni manejda, o‘zining an’anaviy kiyimida aylanib yurganini ko‘rdik. Graf velosiped haydash san’atini juda osonlik bilan o‘zlashtirdi va endi u mutlaqo erkin harakatlanmoqda. Lev Nikolayevichning bolalari ham velosiped haydaydi.
Keyin mualliflar mahalliy hamjamiyat a’zolaridan biridan batafsil reportajlar tayyorlashni so‘ragan.
21-sonidayoq muallif Tolstoyning velosipedchilar orasida qanday paydo bo‘lib qolganini hikoya qiladi. Yozuvchi manejga Vozdvijenka tomondan kirgan. Avval o‘yinni kuzatib turgan, keyin esa manejning narigi chekkasiga, velosiped minadigan joyga borgan.
Mahalliy qorovul bilan kulgili voqea sodir bo‘lgan: u buyuk yozuvchini oddiy kiyimda tanimagan va hatto qarshisida graf turganini o‘ylamagan ham. Navbatchi yozuvchini tanib qolgan nazoratchiga Tolstoyga birinchi mashg‘ulotda yordam berishni buyurgan.
“Marhamat, janobi oliylari... Hozir siz uchun mashina olib chiqamiz: juda yaxshi, yap-yangi mashina, yurishi ham juda yengil.
Shunday deb, qorovul grafning oldiga haqiqatan ham yap-yangi, nemis fabrikasi “Nauman” tamg‘asi bosilgan pnevmatik velosiped olib kelgan.
“Qo‘rqmang, graf, yiqilib tushmaysiz: sizni ushlab qolishadi! — atrofini qurshagan xaloyiqning ovozlari yangradi.
Bu gaplardan ko‘ngli taskin topgan graf zinapoyadan turib, egarga ilk o‘tirish uchun noodatiy bo‘lgan tarzda ancha qulay joylashib oldi”.
O‘sha voqeaning tomoshabinlaridan birining so‘zlariga ko‘ra, birinchi davradan so‘ng Tolstoy tezda velosiped haydashni o‘rganib olgani ma’lum bo‘lgan, chunki boshqa yangi kelganlardan farqli o‘laroq, u egarga qulay joylashgan, pedallardagi oyoqlari “bir tekis va shoshilmasdan” ishlagan. Birinchi marta Tolstoy olti aylanani bosib o‘tgan, uning yuzida o‘zidan qoniqish hissini ko‘rish mumkin edi.
Birinchi mashg‘ulotdan so‘ng, Tolstoy velosiped bilan oldingi muvaffaqiyatsiz tajribasi haqida gapirgan:
— Nahotki, graf, siz hech qachon manejdan boshqa joyda velosipedda sayr qilmagan bo‘lsangiz?
— Yo‘q, Yasnaya Polyanadagi uyimda bir necha marta urinib ko‘rganman, lekin baribir qo‘limdan kelmadi!
— Sizga buni kim o‘rgatdi?
— Hech kim... Men o‘zim o‘rganishga harakat qildim, lekin hech narsa chiqmadi: yiqilaverdim... Bolalarim o‘rgatishga urindi — hech narsa chiqmadi.
O‘sha kuni u navbatchidan mustaqil sayr qilishni so‘ragan, lekin u rad etgan va bu sinovni ertaga qoldirishni so‘ragan.
Ertasi kuni Tolstoy mashg‘ulotga keldi va ikkinchi davradan keyinoq navbatchi Samoylov yozuvchini sezdirmay qo‘yib yuborganida, u hech kimning yordamisiz harakatlanib ketdi. Qarsaklar yangradi, ammo ular Tolstoyga ta’sir qilmasdi: yozuvchi yiqilmadi, balki xotirjamlik bilan aylana bo‘ylab yurishda davom etdi.
Mashg‘ulotlardan so‘ng “Sikchi” muallifi Tolstoydan kichik intervyu oldi:
— Xo‘sh, graf? Velosiped haydash sizga yoqadimi? U sizni charchatmaydimi? — deb so‘radim dam olish vaqtida yonimga kelgan grafdan.
— Yo‘q, aslo... Axir qo‘llarim ham, oyoqlarim ham juda baquvvat-ku... Qarang!
— Ha, mushaklaringiz juda baquvvat, graf! — dedim men.
— Bilasizmi, nima uchun? — dedi menga graf. — Men haddan tashqari ko‘p va doimiy ravishda jismoniy mashqlar qilaman: o‘zim yer haydayman, o‘tin yoraman, suv tashiyman, pechkalar o‘rnataman, ko‘p piyoda yuraman.
— Jismoniy mehnat tufayli, yoshimga qaramay, o‘zimni yosh yigitlardek soppa-sog‘ his qilyapman.
Tolstoyning yangi narsalarni, shu jumladan sportda ham o‘rganish odati unga mutlaqo xotirjam bo‘lishga yordam bergan, bu haqda u muallifga shunday deydi: “Fikrimcha, velosipedni boshqarishda (dastlabki paytlarda, albatta) uni boshqarish qobiliyati emas, balki undan yiqilmasligim va yura olishimga bo‘lgan ishonch muhim rol o‘ynaydi”.
Muvaffaqiyatli mashg‘ulotlardan so‘ng Tolstoy 210 rublga The Rover J. K. Starley & Co. kompaniyasining 97011-sonli Starley velosipedini xarid qildi. Ammo xuddi shu paytda Moskva havaskor velosportchilar jamiyati ham unga xuddi shunday modelni sovg‘a qilgandi. Shu sababli u sotib olingan velosipedni qaytarib yuboradi.
Keyinchalik Tolstoy 1896-yil 21-fevralda Moskva ko‘chalarida velosiped haydash uchun maxsus ruxsatnomaga (2300-raqamli chipta) ega bo‘ladi. O‘sha davr qoidalariga ko‘ra, Tolstoy o‘rindiq orqasiga 867-raqamli raqamni taqib olgandi.
Ishqibozlik Tolstoyni shu qadar o‘ziga tortdiki, u adabiyotga kamroq vaqt ajrata boshladi, bu esa yaqinlarida tushunmovchilik va xavotir hissini uyg‘otdi.
4-may kuni Tolstoy kundaligiga shunday deb yozib qo‘ydi: “Hech narsa yozmayapman. Velosiped”. Yozuvchi Mikulich-Veselitskaya 1895-yil may oyidagi voqealarni yodga olarkan, yozuvchi o‘z uyi atrofida yangi topib olgan sporti bilan zavqlanib shug‘ullanayotganini ta’riflaydi.
Velosport graf qo‘lga kiritgan so‘nggi sport quroliga aylangan.
***
Tolstoy hamisha o‘zini va o‘z tabiatini sinab ko‘rardi: uning uchun oliy maqsad yo‘lida barcha keraksiz va ijtimoiy narsalarni “chiqarib tashlash” muhim edi. U har qanday mashg‘ulot yoki odam uni qul qilib qo‘yishini istamasdi, shuning uchun sport bilan shug‘ullanishga jiddiy yondashardi.
Tolstoy yoshligida maishatparast hayotni, keyinchalik esa badavlat pomeshchik hayotini rad etadi. Tevarak-atrofida kambag‘al va baxtsiz odamlar ko‘p bo‘lgan bir paytda u “zodagonlar ishi” bilan shug‘ullanishga uyalardi.
Eng yorqin voqealardan biri 1865-yilda sodir bo‘lgan. U “Urush va tinchlik” ustida ishlayotganda, unga “O‘qish uchun kutubxona” jurnalining noshiri Pyotr Boborikin hamkorlik qilishni taklif qildi.
Tolstoy ancha qat’iy javob berdi: “San’atning maqsadlari (matematiklar aytganidek) ijtimoiy maqsadlar bilan o‘lchovdosh emas. Ijodkorning maqsadi muammoni shubhasiz hal qilish emas, balki hayotni uning son-sanoqsiz, hech qachon tugamaydigan barcha ko‘rinishlarida sevishga majbur qilishdir.
Bordi-yu, menga “men barcha ijtimoiy masalalarga o‘zim uchun shak-shubhasiz to‘g‘ri bo‘lib tuyulgan nuqtayi nazarni belgilab beradigan roman yoza olaman”, deb aytishsa, men bunday roman ustida ikki soat ham mehnat qilmagan bo‘lardim, biroq, agar menga “mening yozganlarim yigirma yillardan keyin hozirgi bolalar tomonidan o‘qiladi, uni o‘qib yig‘laydilar, kuladilar va hayotni sevadilar”, deb aytishsa, men butun umrimni va butun kuchimni unga bag‘ishlagan bo‘lardim”.
Tolstoy bir necha bor adabiy faoliyatini yakunlash haqida o‘ylagan, buning uchun barcha vositalardan foydalangan: o‘qish va til o‘rganishdan tortib sport bilan shug‘ullanishgacha.
Filolog olim Andrey Zorinning kuzatishicha, Tolstoy “odamlarni “hayotni sevishga” o‘rgatish maqsadida o‘zini yozuv stoliga bog‘lab qo‘ygan”.
Izoh (0)