“Mijoz doimo haq” shiorini o‘ziga qo‘llanma qilib olgan daho haykaltarosh — Mikelanjeloning hayot yo‘li

Bundan 549 yil oldin Kaparze shaharchasida Yevropadagi mashhur aristokratlar uylari nomiga daʼvogar, biroq qashshoqlikka yuz tutgan dvoryanlar oilasida barcha davrlarning eng mashhur haykaltaroshi bo‘lish taqdiriga yozilgan bola dunyoga keladi.

Chaqaloqning onasi kasalmand bo‘lib, homiladorligida otdan yiqilib tushadi, shu sababdan bolasini mustaqil emiza olmaydi. Natijada chaqaloq enagaga topshiriladi va hayotining ilk yillari sangtarosh oilasida o‘tadi. U bolaligidan bolg‘a va tosh yo‘ng‘ichga mehr qo‘yib, loydan haykallar yasashga qiziqadi. Biroz ulg‘aygach, Mikelanjelo iqtidori uchun ikkinchi oilasiga minnatdorchilik bildiradi.

O‘z onasi Mikelanjelo 6 yoshga to‘lganida vafot etadi. Bu bolaning ruhiyatiga qattiq taʼsir qiladi, u hech kim bilan gaplashmaydigan, asabiy va odamsuymas bolaga aylanadi. O‘g‘lining ahvolidan tashvishga tushgan ota uni Franchesco Galeota maktabiga beradi. O‘quvchi bu yerda grammatikaga qiziqish bildirmaydi, ammo shunday do‘stlar orttiradiki, unda ijodga bo‘lgan mehr paydo bo‘ladi.

Faqat hozirgi hazil-mutoyibaga usta odamlargina Sikstin kapellasi gumbazini bezagani — Mikelanjelo Buonarrotining hayotidagi eng asosiy ishi deya hisoblaydi. Aynan shu kabi insonlar tufayli internet tarmog‘ida Rim papasi Yuliy II hamda Mikelanjelo tanishuviga oid turli latifalar tarqalgan: “Salom! — Shiftni bo‘yab qo‘ying!”.

Aslida esa Mikelanjelo doim o‘zini haykaltarosh deya hisoblab kelgan. Uning yozishmalari bunga yaqqol isbot bo‘la oladi. Hatto o‘sha mashhur shiftni “bo‘yash” ishlari bilan shug‘ullanganida ham o‘zi yozgan nomalar ostiga Michelagnolo scultore in Roma — “Mikelanjelo, haykaltarosh. Rim” deya dastxat qo‘yardi.

Mikelanjeloning dastlabki asarlaridayoq uning ijodiga xos asosiy xususiyatlar — mahobatlilik, obrazlar shaklining qudrati va dramatizmi, inson go‘zalligiga ehtirom ko‘zga tashlanadi: “Zinapoya oldida turgan Madonna” va “Kentavrlar” relyeflari. “Vakx” haykali, “Isoga motam” haykallar guruhi (Rimdagi Avliyo Pyotr ibodatxonasi)da anʼanaviy gotika tasviriga yangi insonparvarlik mazmunini singdirgan. Respublika fuqarolarining jasoratini ifodalovchi “David” haykali, “Madonna”, “Muqaddas oila” kartinalari — bu asarlaridagi obrazlar yorqinligi bilan qimmatlidir.

Odamlar orasida yozuvchining biografiyasi — bu uning kitoblari, musavvirniki esa — uning asarlar, degan tasavvur bor. Bunday tor qarash biografiyani axtalash bilan barobar. Bu uslubdagi qarash bilan inson nima uchun ayrim asarlarda ichki tanglik, shiddat yoki asabiylik ruhi hukmron ekani, boshqalari esa shunchaki chiroyli so‘zlar ketma-ketligidan iboratligini tushuna olmaydi. Chunki gap ijodkorning xarakterida. Xarakter bo‘lsa, odamning qilgan ishlarida namoyon bo‘ladi. Bu borada Mikelanjeloda hammasi joyida edi: o‘z vaqtida uning murakkab, fitnachi, kulgili xarakteri mashhurlikda u yaratgan ijod namunalaridan qolishmasdi.

Mikelanjeloning burni

Mikelanjelo o‘zidan avtoportretlar qoldirmagani maʼlum. Sanʼatshunoslarga ko‘ra, Uyg‘onish davri anʼanasiga muvofiq u baribir ayrim sevimli asalariga o‘zining yuz tasvirini kiritgan. Masalan, “Pyeta II” haykallar kompozitsiyasi — u yerdagi avliyo Nikodim yuzi aslida Mikelanjeloga tegishli ekani aytiladi. Ammo bularning barchasi taxmin xolos. Gap shundaki, yuqoridagi qahramonning burnida biror jarohat borligini anglatuvchi belgi yo‘q. Mikelanjeloning burni esa yoshligida yaxshigina singani maʼlum.

O‘smirligidayoq uning sinfdoshi, bo‘lajak haykaltarosh Torrijano di Torrijani Mikelanjeloga bir umrlik saboq bergandi. Mana, u bu voqeani qanday eslaydi: “Buonorrotining rasm chizadigan barchaning ustidan kuladigan odati bor edi. Bir safar qattiq jahlim chiqib ketganidan, burniga musht tushirdim va barmoq suyagim hamda uning burni qirsillaganini his qildim. Bu tamg‘a butun umr unga qoladigan bo‘ldi”.

Davidning burni

Umuman olganda, bularning barchasi yoshlikdagi sho‘xliklar. Yoshi ulg‘aygan sari Mikelanjelo o‘zi uchun eng muhim shiorni o‘ylab topadi: “Buyurtmachi doim haq. Nohaq bo‘lsa ham, shunday qilginki, u o‘zini haq va butunlay rozidek his qilsin”. Bu Mikelanjeloning eng mashhur asari “David”da ham o‘z ifodasini topgan.

O‘sha davrda ham ijodkorlar kengashi va davlat buyurtmasini qabul qiluvchi komissiyalar “sanʼatni hammadan ko‘ra yaxshiroq tushunamiz”, deya hisoblagan. Mikelanjeloning “David”i ham ularning eʼtiboridan chetda qolmaydi.

Florentina Respublikasi Konstitutsiyasi kafolati bo‘lgan, Florensiya adolat gonfalonyeri unvoniga ega Pyero Soderini “Injil”da keltirilgan shohning burni katta ekanini aytadi. Haykaltarosh bahslashib ham o‘tirmaydi. Jorjo Vaziri uning keyingi harakatlarini quyidagicha tasvirlaydi:

Mikelanjelo chap qo‘liga kesgich hamda marmar taroshlashdan yig‘ilgan kukunni olib, haykalning yelkasi qadar ko‘tarilgan havozaga chiqdi va ish qurolini yengilgina ishga solgan holda qo‘lidagi kukunni bildirmasdan to‘ka boshladi. Shundan so‘ng, pastga qarab gonfalonyerga “Endi qarang-chi”, dedi. U bo‘lsa, “Endi menga ko‘proq yoqyapti — siz unga hayot baxsh etdingiz”, dedi.

“Qoqib olingan tishlar”

Mikelanjeloning o‘limidan keyin unga tegishli shkaf, shuningdek, tuvak, ko‘zalar ichidan katta boylik topiladi: 8190 oltin dukat. Buncha mablag‘ning ahamiyatini taqqoslash uchun Mikelanjeloning zamondoshi bo‘lgan Rafaelni keltirish mumkin — u 3,6 ming dukatga hashamatli qasr sotib olgandi.

Ko‘pchilik Mikelanjelo agarda “Buyurtmachi doim haq” tamoyiliga rioya qilib ishlamaganida, bunchalik katta miqdordagi pulni to‘play olmagan bo‘lardi, deya hisoblaydi. Bunday o‘ziga xos nayrang uchun esa Medichilar oilasining eng yorqin vakili — Lorensoga minnatdorchilik bildirish lozim. U o‘z uyida qadimgi yunon haykallari mavzusida Haykallar bog‘ini yaratishga qaror qiladi. Ularning nusxalarini yaratish uchun iqtidorli yosh usta yuborishlarini so‘raydi va Mikelanjelo xizmatga keladi. Qitmirlikka o‘ch bo‘lgan Mikelanjelo yunon mifologiyasida hosildorlik xudosi bo‘lgan favn haykali nusxasiga o‘zgartirish kiritadi: til va tishlarini olib tashlaydi.

Lorenso buni payqab qoladi va tanbeh beradi: “Qariyalarning bitta bo‘lsa ham tishi bo‘lishini bilmaysanmi, nimadir yetishmayapti?”. Mikelanjelo zudlik bilan o‘z favniga tish qo‘yib, jag‘ida biroz bukilgan holatni ham hosil qiladi va Lorensoning hayratiga sabab bo‘ladi: Florensiyaning barcha narsaga qo‘li yetadigan yetakchisi shundan so‘ng, Mikelanjeloning homiysiga aylanadi.

Lorenso Medichining o‘limidan keyin taxtga uning o‘g‘li Pyero o‘tirib, Florensiyadagi respublika tuzumini parokanda qiladi. Bu vaqtda Italiyaga Karl VIII boshchiligidan fransuz armiyasi hujum boshlaydi. Mamlakatda inqilob yuzaga keladi. Florensiya harbiy harakatlar domida qolib ketadi, Mikelanjelo esa Venetsiya va Rimga yo‘l olib, u yerda haykaltaroshlik ilmlarini oshiradi.

1498-yilda yaratilgan “Vakx” haykali va “Pyeta” kompozitsiyasi uni butun dunyoga mashhur qiladi. O‘lgan Isoni qo‘lida ushlab turgan yosh Mariya haykali Avliyo Pyotr cherkoviga joylashtiriladi. Bir necha kundan keyin Mikelanjelo ibodatga kelgan odamlardan biri “Pyeta” kompozitsiyasini Kristofer Solari yaratgani haqida gapirayotganini eshitib qoladi. Jahl otiga mingan yosh usta cherkovga kirib, Mariyaning ko‘ksidagi tasmaga o‘z imzosini tushiradi — “buni Mikelanjelo Buonarroti yaratdi, Florensiya”.

Mikelanjelo umrining oxirgi yillarida sheʼriyat va meʼmorlik bilan shug‘ullandi. 1546-yildan Rimdagi Avliyo Pyotr Sobori, Kapitoliy maydoni ansambli meʼmorligi ustida ishladi, o‘limidan so‘ng uning loyihasi asosida qurib bitkazilgan.

“Sheʼrlar” kitobi vafotidan so‘ng dastlab 1623-yilda nashr qilinadi. Mikelanjelo g‘oyalari insonparvarlik, xalqchillik, realizmning keyingi rivojiga xizmat qildi. Mikelanjelo asarlarida insonga muhabbat va uning ulug‘vorligi hamda go‘zalligiga ishonchni saqlab qola oldi va ifoda eta oldi.