“Мижоз доимо ҳақ” шиорини ўзига қўлланма қилиб олган даҳо ҳайкалтарош — Микеланжелонинг ҳаёт йўли

Бундан 549 йил олдин Капарзе шаҳарчасида Европадаги машҳур аристократлар уйлари номига даъвогар, бироқ қашшоқликка юз тутган дворянлар оиласида барча даврларнинг энг машҳур ҳайкалтароши бўлиш тақдирига ёзилган бола дунёга келади.

Чақалоқнинг онаси касалманд бўлиб, ҳомиладорлигида отдан йиқилиб тушади, шу сабабдан боласини мустақил эмиза олмайди. Натижада чақалоқ энагага топширилади ва ҳаётининг илк йиллари сангтарош оиласида ўтади. У болалигидан болға ва тош йўнғичга меҳр қўйиб, лойдан ҳайкаллар ясашга қизиқади. Бир оз улғайгач, Микеланжело иқтидори учун иккинчи оиласига миннатдорчилик билдиради.

Ўз онаси Микеланжело 6 ёшга тўлганида вафот этади. Бу боланинг руҳиятига қаттиқ таъсир қилади, у ҳеч ким билан гаплашмайдиган, асабий ва одамсуймас болага айланади. Ўғлининг аҳволидан ташвишга тушган ота уни Франчесcо Галеота мактабига беради. Ўқувчи бу ерда грамматикага қизиқиш билдирмайди, аммо шундай дўстлар орттирадики, унда ижодга бўлган меҳр пайдо бўлади.

Фақат ҳозирги ҳазил-мутойибага уста одамларгина Сикстин капелласи гумбазини безагани — Микеланжело Буонарротининг ҳаётидаги энг асосий иши дея ҳисоблайди. Айнан шу каби инсонлар туфайли интернет тармоғида Рим папаси Юлий II ҳамда Микеланжело танишувига оид турли латифалар тарқалган: “Салом! — Шифтни бўяб қўйинг!”.

Аслида эса Микеланжело доим ўзини ҳайкалтарош дея ҳисоблаб келган. Унинг ёзишмалари бунга яққол исбот бўла олади. Ҳатто ўша машҳур шифтни “бўяш” ишлари билан шуғулланганида ҳам ўзи ёзган номалар остига Мичелагноло сcулторе ин Рома — “Микеланжело, ҳайкалтарош. Рим” дея дастхат қўярди.

Микеланжелонинг дастлабки асарларидаёқ унинг ижодига хос асосий хусусиятлар — маҳобатлилик, образлар шаклининг қудрати ва драматизми, инсон гўзаллигига эҳтиром кўзга ташланади: “Зинапоя олдида турган Мадонна” ва “Кентаврлар” релефлари. “Вакх” ҳайкали, “Исога мотам” ҳайкаллар гуруҳи (Римдаги Авлиё Пётр ибодатхонаси)да анъанавий готика тасвирига янги инсонпарварлик мазмунини сингдирган. Республика фуқароларининг жасоратини ифодаловчи “Давид” ҳайкали, “Мадонна”, “Муқаддас оила” картиналари — бу асарларидаги образлар ёрқинлиги билан қимматлидир.

Одамлар орасида ёзувчининг биографияси — бу унинг китоблари, мусаввирники эса — унинг асарлар, деган тасаввур бор. Бундай тор қараш биографияни ахталаш билан баробар. Бу услубдаги қараш билан инсон нима учун айрим асарларда ички танглик, шиддат ёки асабийлик руҳи ҳукмрон экани, бошқалари эса шунчаки чиройли сўзлар кетма-кетлигидан иборатлигини тушуна олмайди. Чунки гап ижодкорнинг характерида. Характер бўлса, одамнинг қилган ишларида намоён бўлади. Бу борада Микеланжелода ҳаммаси жойида эди: ўз вақтида унинг мураккаб, фитначи, кулгили характери машҳурликда у яратган ижод намуналаридан қолишмасди.

Микеланжелонинг бурни

Микеланжело ўзидан автопортретлар қолдирмагани маълум. Санъацҳуносларга кўра, Уйғониш даври анъанасига мувофиқ у барибир айрим севимли асаларига ўзининг юз тасвирини киритган. Масалан, “Пета II” ҳайкаллар композицияси — у ердаги авлиё Никодим юзи аслида Микеланжелога тегишли экани айтилади. Аммо буларнинг барчаси тахмин холос. Гап шундаки, юқоридаги қаҳрамоннинг бурнида бирор жароҳат борлигини англатувчи белги йўқ. Микеланжелонинг бурни эса ёшлигида яхшигина сингани маълум.

Ўсмирлигидаёқ унинг синфдоши, бўлажак ҳайкалтарош Торрижано ди Торрижани Микеланжелога бир умрлик сабоқ берганди. Мана, у бу воқеани қандай эслайди: “Буонорротининг расм чизадиган барчанинг устидан куладиган одати бор эди. Бир сафар қаттиқ жаҳлим чиқиб кетганидан, бурнига мушт туширдим ва бармоқ суягим ҳамда унинг бурни қирсиллаганини ҳис қилдим. Бу тамға бутун умр унга қоладиган бўлди”.

Давиднинг бурни

Умуман олганда, буларнинг барчаси ёшликдаги шўхликлар. Ёши улғайган сари Микеланжело ўзи учун энг муҳим шиорни ўйлаб топади: “Буюртмачи доим ҳақ. Ноҳақ бўлса ҳам, шундай қилгинки, у ўзини ҳақ ва бутунлай розидек ҳис қилсин”. Бу Микеланжелонинг энг машҳур асари “Давид”да ҳам ўз ифодасини топган.

Ўша даврда ҳам ижодкорлар кенгаши ва давлат буюртмасини қабул қилувчи комиссиялар “санъатни ҳаммадан кўра яхшироқ тушунамиз”, дея ҳисоблаган. Микеланжелонинг “Давид”и ҳам уларнинг эътиборидан четда қолмайди.

Флорентина Республикаси Конституцияси кафолати бўлган, Флоренсия адолат гонфалонери унвонига эга Пьеро Содерини “Инжил”да келтирилган шоҳнинг бурни катта эканини айтади. Ҳайкалтарош баҳслашиб ҳам ўтирмайди. Жоржо Вазири унинг кейинги ҳаракатларини қуйидагича тасвирлайди:

Микеланжело чап қўлига кесгич ҳамда мармар тарошлашдан йиғилган кукунни олиб, ҳайкалнинг елкаси қадар кўтарилган ҳавозага чиқди ва иш қуролини енгилгина ишга солган ҳолда қўлидаги кукунни билдирмасдан тўка бошлади. Шундан сўнг, пастга қараб гонфалонерга “Энди қаранг-чи”, деди. У бўлса, “Энди менга кўпроқ ёқяпти — сиз унга ҳаёт бахш этдингиз”, деди.

“Қоқиб олинган тишлар”

Микеланжелонинг ўлимидан кейин унга тегишли шкаф, шунингдек, тувак, кўзалар ичидан катта бойлик топилади: 8190 олтин дукат. Бунча маблағнинг аҳамиятини таққослаш учун Микеланжелонинг замондоши бўлган Рафаэлни келтириш мумкин — у 3,6 минг дукатга ҳашаматли қаср сотиб олганди.

Кўпчилик Микеланжело агарда “Буюртмачи доим ҳақ” тамойилига риоя қилиб ишламаганида, бунчалик катта миқдордаги пулни тўплай олмаган бўларди, дея ҳисоблайди. Бундай ўзига хос найранг учун эса Медичилар оиласининг энг ёрқин вакили — Лоренсога миннатдорчилик билдириш лозим. У ўз уйида қадимги юнон ҳайкаллари мавзусида Ҳайкаллар боғини яратишга қарор қилади. Уларнинг нусхаларини яратиш учун иқтидорли ёш уста юборишларини сўрайди ва Микеланжело хизматга келади. Қитмирликка ўч бўлган Микеланжело юнон мифологиясида ҳосилдорлик худоси бўлган фавн ҳайкали нусхасига ўзгартириш киритади: тил ва тишларини олиб ташлайди.

Лоренсо буни пайқаб қолади ва танбеҳ беради: “Қарияларнинг битта бўлса ҳам тиши бўлишини билмайсанми, нимадир етишмаяпти?”. Микеланжело зудлик билан ўз фавнига тиш қўйиб, жағида бир оз букилган ҳолатни ҳам ҳосил қилади ва Лоренсонинг ҳайратига сабаб бўлади: Флоренсиянинг барча нарсага қўли етадиган етакчиси шундан сўнг, Микеланжелонинг ҳомийсига айланади.

Лоренсо Медичининг ўлимидан кейин тахтга унинг ўғли Пьеро ўтириб, Флоренсиядаги республика тузумини пароканда қилади. Бу вақтда Италияга Карл VIII бошчилигидан француз армияси ҳужум бошлайди. Мамлакатда инқилоб юзага келади. Флоренсия ҳарбий ҳаракатлар домида қолиб кетади, Микеланжело эса Венеция ва Римга йўл олиб, у ерда ҳайкалтарошлик илмларини оширади.

1498 йилда яратилган “Вакх” ҳайкали ва “Пета” композицияси уни бутун дунёга машҳур қилади. Ўлган Исони қўлида ушлаб турган ёш Мария ҳайкали Авлиё Пётр черковига жойлаштирилади. Бир неча кундан кейин Микеланжело ибодатга келган одамлардан бири “Пета” композициясини Кристофер Солари яратгани ҳақида гапираётганини эшитиб қолади. Жаҳл отига минган ёш уста черковга кириб, Мариянинг кўксидаги тасмага ўз имзосини туширади — “буни Микеланжело Буонарроти яратди, Флоренсия”.

Микеланжело умрининг охирги йилларида шеърият ва меъморлик билан шуғулланди. 1546 йилдан Римдаги Авлиё Пётр Собори, Капитолий майдони ансамбли меъморлиги устида ишлади, ўлимидан сўнг унинг лойиҳаси асосида қуриб битказилган.

“Шеърлар” китоби вафотидан сўнг дастлаб 1623 йилда нашр қилинади. Микеланжело ғоялари инсонпарварлик, халқчиллик, реализмнинг кейинги ривожига хизмат қилди. Микеланжело асарларида инсонга муҳаббат ва унинг улуғворлиги ҳамда гўзаллигига ишончни сақлаб қола олди ва ифода эта олди.