Iqtisod fanlari doktori, professor To‘lqin Boboqulov “Daryo” bilan suhbatda bugungi kunda O‘zbekiston iqtisodi qanday ahvolda ekanligi va muvozanatlashgan makroiqtisodiy siyosat yuritishda duch kelinayotgan ayrim muammolarni tilga olib o‘tdi.
To‘lqin Boboqulov dastlab, O‘zbekiston Respublikasi prezidentining 2022-yil 28-yanvarda imzolagan 60-sonli farmoni va 2020-yil 12-may kunida imzolangan 5992-sonli farmonida, Iqtisodiyot va moliya vazirligi hamda Markaziy bank oldiga muvozanatlashgan makroiqtisodiy siyosat yuritish vazifasi qo‘yilganini, biroq hozirda Iqtisodiyot va moliya vazirligi hamda Markaziy bank bu siyosatni yurita olmayotganini ta’kidladi.
“O‘zbekiston respublikasi prezidentining 2022-yil 28-yanvarda imzolagan 60-sonli farmoni va 2020-yil 12-may kunida imzolagan 5992-sonli farmonida, Iqtisodiyot va moliya vazirligi hamda Markaziy bank oldiga muvozanatlashgan makroiqtisodiy siyosat yuritish vazifasi qo‘yilgan. Bu to‘g‘ri qo‘yilgan masala. Bu O‘zbekistonning iqtisodiy ahvolini yaxshilashga xizmat qilishi kerak edi. Lekin hozir muvozanatlashgan makroiqtisodiy siyosatni yuritib bo‘lmayapti. Men buni aniq raqamlarga tayangan holda gapirmoqchiman.
2023-yilda iqtisodiyotimizning pul bilan taʼminlanganlik darajasi bor-yo‘g‘i 20 foizni tashkil qildi. Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan olimlar tomonidan isbotlanganki, iqtisodiyotning yetarli darajada pul mablag‘lari bilan taʼminlanmasligi makroiqtisodiy o‘sishni taʼminlay olmaydi. Ilmiy jihatdan bu asoslangan. Olimlar iqtisodiyotning pul bilan taʼminlanganlik darajasi kamida 40 foizi bo‘lishi kerakligini taʼkidlaydi. Bo‘lmasa, iqtisodiyotda to‘lovsizlik muammosini hal qilib bo‘lmaydi. Bunga yorqin misol — O‘zbekiston iqtisodi. Iqtisodiyotimizning pul mablag‘lari bilan taʼminlanganlik darajasi juda kam, 20 foiz bo‘lgani uchun bizdagi korxonalar o‘rtasida juda katta to‘lovsizlik muammosi mavjud. Buni hal qilishning iloji yo‘q. Nima uchun? Chunki to‘lovsizlik muammosini hal qilish uchun iqtisodiyotning pul bilan taʼminlanganlik darajasini yetarli darajada yechish kerak.
Iqtisodiyotda pul bilan taʼminlaydigan 2 ta kanal bor. Birinchisi — kredit kanali. Mamlakatda kreditlarning foizi past va barqaror bo‘lishi kerak. Shunda kredit oluvchilar ko‘payadi va ishlab chiqarish kuchayadi. Bu tajriba dunyoning ko‘plab mamlakatlarida o‘zini oqlagan. Bizda esa kreditning foizi juda baland — 28-30 foiz. Bu kreditni olgan inson uni qaytara olmaydi. Baland foizdagi kreditni olgan bilan, undan samarali foyda chiqarish mushkul! Ikkinchisi bu — byudjet kanali. Biroq bu kanal biz uchun berkilgan. Chunki hozir davlat byudjetida katta miqdorda defitsit mavjud. Hozir davlat byudjet xarajatlarini oshira olmaydi.
“Demak, muvozanatlashgan makroiqtisodiy siyosatni amalga oshira olmayotganimizning birinchi sababi — iqtisodiyotning pul mablag‘lari bilan taʼminlanganlik darajasiga bog‘liq. Ikkinchi sababi — milliy valyutaning barqarorligini taʼminlash. 2023-yilda Bloomberg nashri o‘zbek so‘mini dunyodagi top-10 ta eng qadrsiz valyutalar tarkibiga kiritdi. Nima uchun? Chunki yillar davomida so‘mning qadrsizlanishi sur’ati juda baland bo‘ldi. 2023-yilda Ukrainada urush davom etayotganiga qaramay, Ukrainaning pul birligi grivnaning qadrsizlanishi sur’ati dollarga nisbatan 3,6 foizni tashkil qildi. O‘zbekiston so‘mi esa 9,9 foizni tashkil etdi. Xalqaro valyuta fondi ekspertlarining xulosasiga ko‘ra, agar mamlakat milliy valyutasining yillik qadrsizlanish surati 10 foizga yetsa, bu mamlakatda moliyaviy inqiroz boshlanganini bildiradi. Yaʼni bizning kurs masalasida katta muammolarimiz bor. Uchinchi sababi — tashqi savdo balansida katta defitsit mavjudligi. Bunday defitsit tariximizda bo‘lmagan. 2023-yilni qariyb 14 milliard dollar zarar bilan yakunladik. Bu ham biz uchun katta muammolarni yuzaga keltiradi. To‘rtinchi sababi — kreditlarning foiz stavkalarini pasaytira olmaganimizda. Kreditsiz iqtisodiyotni rivojlantirib bo‘lmaydi. Rivojlantirish uchun esa kreditlarning foizi past va barqaror bo‘lishi kerak. Bu dunyo amaliyotida o‘z isbotini topgan. Beshinchi sababi — aholining real daromadlarini oshirishning imkoniyati bo‘lmayapti. Nima uchun? Nominal ish haqqini oshirsak, bu bilan birga mahsulotlarning narxi ham ko‘tarilib bormoqda. Natijada real daromadlar oshmayapti", — deydi iqtisodchi olim.
Iqtisodchi To‘lqin Boboqulov so‘zida davom etib, davlat byudjetidagi taqchillik sababli ish haqqini oshirib bo‘lmasligini qo‘shimcha qildi.
To‘lqin Boboqulov O‘zbekiston iqtisodida yuzaga kelayotgan muammolarning tag zamiri davlat rahbarining farmon va qarorlarini bajarmaslikka borib taqalishini ma’lum qildi.
“Bu yerda boshqaruv bilan bog‘liq muammolar mavjud. Bugun davlat rahbarining farmon va qarorlarini bajarmaslik oddiy ahvolga aylandi. Misol uchun, O‘zbekiston prezidentining 60-sonli farmonida 2023-yildan boshlab O‘zbekistonda davlat byudjeti defitsiti yalpi ichki mahsulotning 3 foizidan oshmaydi, deyilgan edi. Agar shu vazifani bajarganimizda, makroiqtisodiyotning bitta ko‘rsatkichini to‘g‘rilagan bo‘lar edik. Biz nima qildik? Iqtisodiyot va moliya vazirligi defitsitni 3 foiz qila olmadi. Natijada masala Senatga ko‘tarildi. Senat esa bu ko‘rsatkichni 5,5 foiz qilib belgiladi. Lekin davlat defitsiti yalpi ichki mahsulotning 3 foizidan oshadigan bo‘lsa, bu mamlakatda inflyatsiyani kuchaytiradi va makroiqtisodiy o‘sishni sekinlashtiradi. Shu boisdan 3 foiz etib belgilangan edi. Ammo biz bu farmonni bajarmadik. Davlat rahbari qaror qabul qildimi, u muhokama qilinmasligi kerak”, — dedi iqtisodchi.
Shuningdek, iqtisodchi hozirda hokimlik va idoralar banklar faoliyatiga bevosita aralashayotganini tanqid ostiga oldi.
“O‘zbekiston prezidenti 2023-yil 12-sentyabr kuni 3270-sonli qarorni imzolagan edi. Bu qarorda vazirlik, idoralar va joylardagi davlat hokimiyati organlari tijorat bank filiallarining faoliyatiga aralashishiga yo‘l qo‘yilmasligi yozilgan. Lekin hozir hokimliklar butunlay banklarning faoliyatiga aralashib ketdi. Hokimliklar banklarning normal ishlashiga yo‘l qo‘ymayapti. Ey o‘rtoqlar, banklar iqtisodiyotning qon tomiri hisoblanadi. Qon bu — pul. Iqtisodiyotda normal pul aylansa, davlat normal rivojlanadi. Hozir banklar o‘z ishini qilayotgani yo‘q”, — dedi To‘lqin Boboqulov.
Izoh (0)