1924-yilda Sovet Ittifoqi tarkibiga majburlash orqali qo‘shib olingan O‘zbekiston va Tojikiston respublikalari deyarli bir vaqtda mustaqillik eʼlon qildi. Hurriyatning dastlabki yillari ikki qardosh mamlakat o‘zaro aloqalarni mustahkamlash uchun diplomatik munosabatlarni yo‘lga qo‘ydi.
90-yillar oxiri 2000-yillar boshiga kelganda mamlakatlar o‘rtasidagi aloqalarga sovuqchilik tushdi. O‘zbekiston rahbari Islom Karimov va Tojikiston prezidenti Emomali Rahmon bir-biriga qarata keskin gaplar aytishni boshladi. Bu esa mintaqani o‘z geosiyosiy ta’sir doirasiga kiritishga intilayotgan ayrim kuch markazlari uchun ayni muddao bo‘lib xizmat qildi.
“Daryo” O‘zbekiston va Tojikiston o‘rtasidagi eng ziddiyatli kunlar haqida hikoya qiladi.
-o2GmxvC7.jpg)
90-yillardagi munosabatlar va Tojikistondagi fuqarolik urushi
Mustaqillikning dastlabki yillari O‘zbekiston ham, Tojikiston ham xavfsizlik va mamlakat ichida barqarorlikni taʼminlashga harakat qildi. 1992-yil 16-yanvar kuni O‘zbekiston va Tojikiston o‘zaro diplomatik munosabatlarni yo‘lga qo‘ydi. 1993-yil 4-yanvar kuni esa ikki davlat o‘rtasida yaxshi qo‘shnichilik va hamkorlik to‘g‘risidagi shartnoma imzolandi.
1992-yilda Tojikistonda 5 yildan ko‘proq davom etgan, 50 ming inson (baʼzi manbalarda 80 ming)ning hayotiga zomin bo‘lgan fuqarolik urushi boshlanib ketdi. O‘zbekiston qo‘shni davlatlarda ro‘y berayotgan voqealarga befarq bo‘la olmas edi. Sababi Tojikistonda fuqarolar urushining boshlanib ketishi O‘zbekistonda ham radikallashgan islomiy guruhlarning faollashishiga olib kelishi mumkin edi. Boz ustiga Afg‘onistonda ham hokimiyat uchun kurash avj olgandi. Yaʼni fuqarolar urushining O‘zbekistonga ham yoyilishi borasida O‘zbekiston rahbariyatida xavotirlar bor edi.
O‘zbekiston hukumati Tojikistondagi fuqarolar urushida Emomali Rahmon boshchiligidagi xalq frontini qo‘llab-quvvatladi. Shuningdek, O‘zbekiston qo‘shni respublikaga ham harbiy, ham moddiy tomondan yordam ajratdi. Islom Karimov boshqaruvidagi O‘zbekiston Tojikistondagi fuqarolar urushining tinchlik kelishuvi bilan yakunlanishiga salmoqli hissa qo‘shdi.
1998-yilda Tojikiston prezidenti o‘z chiqishlarining birida 90-yillarda mamlakat ichida dahshatli ocharchilik yuzaga kelganini, odamlar nonga navbat poylab vafot etganini, shunday bir sharoitda Islom Karimov va o‘zbek xalqi tojikistonliklar uchun Termiz shahridan 17 ta vertolyotda un jo‘natganini ta’kidlagan.
“Agar Boris Yelsin hamda Rossiya bo‘lmaganida, agar Islom Karimov va o‘zbek xalqi bo‘lmaganida, bugun tojik millati va davlati mavjud bo‘lmas edi”, — degan Emomali Rahmon.
Siyosiy tahlilchi va jurnalist Arkadiy Dubnov Tojikistondagi fuqarolar urushida O‘zbekistonning pozitsiyasi haqida shunday degan edi:
“Agarda Karimov Tojikiston xalq fronti harakatini qo‘llab-quvvatlamaganida, hozirgi paytdagi Tojikiston prezidenti Emomali Rahmonning hokimiyat tepasiga kelishini tasavvur qilib bo‘lmasdi”.
Karimov Emomali Rahmonni hokimiyatdan olishga uringanmi?
Baʼzi manbalarda Islom Karimov vaqt o‘tishi bilan Tojikistondagi hokimiyatni o‘zgartirishga uringani haqida maʼlumotlar uchraydi. Xususan, tojik rasmiylari 1998-yilda Tojikistonning Leninobod viloyatida polkovnik Mahmud Xudoybergenov boshchiligidagi qurolli isyon Toshkentdan dastaklanganini iddao qiladi. Lekin 2000-yilda O‘zbekiston prezidentining Dushanbega rasmiy tashrifi chog‘ida, jurnalistlarning bu boradagi savoliga Islom Karimov javob berar ekan, buni qatʼiyan rad etadi.
“Tomirimda o‘zbek qoni bilan bir qatorda tojik qoni ham oqayotgan bo‘lsa, Tojikistonda to‘qnashuvga qanday yo‘l qo‘yaman?” — degan Karimov.
Jurnalistlar bilan uchrashuvda Karimov o‘zbeklar va tojiklarni ikki tilda gaplashadigan bir xalq deb atagan. Shu bilan birga, tashrif davomida ikki davlat o‘rtasida “abadiy do‘stlik to‘g‘risida shartnoma” imzolangan. Ammo bu kelishuv O‘zbekiston va Tojikiston o‘rtasidagi munosabatlarga aks taʼsir ko‘rsatdi.
Sovuqchilikning sabab va oqibatlari
Markaziy Osiyoda suv taqsimoti tarixan murakkab masala bo‘lgan. Karimov va Rahmon o‘rtasidagi ziddiyat bu murakkablikni yaqqol ko‘rsatib, nafaqat ikki mamlakat, balki butun mintaqaning kelajagi uchun muhim savollarni o‘rtaga tashladi.
1998-yilda Markaziy Osiyo davlatlari tomonidan alohida kelishuvga erishilgan bo‘lib, unda Amudaryo va Sirdaryoning quyi oqimidagi davlatlar — O‘zbekiston va Qozog‘iston sug‘orish va elektr energiyasi uchun to‘lovni amalga oshirgan, Tojikiston va Qirg‘iziston esa bu daromaddan ehtiyoj eng yuqori bo‘lgan qish mavsumida energiya uchun to‘lovlarni amalga oshirish uchun foydalangan. Biroq ushbu kelishuv 2002-yilda Qirg‘izistonning elektr energiya narxining oshirishi natijasida buzildi.
Shundan so‘ng Tojikiston o‘zining elektr generatsiya salohiyatini oshirish maqsadida bir qancha gidroelektr stansiya (GES)lar barpo etishni boshladi. Xususan, 2004-yilda rasmiy Dushanbe iqtisodiy holati murakkab ekanligiga qaramay, Vaxsh daryosi bo‘yida Rog‘un GES qurilishi ishlarini qayta ishga tushirish niyatida ekanligini bildirdi. Aslida Moskva loyiha uchun mablag‘ ajratishni o‘z zimmasiga olgan edi.
Ushbu qaror O‘zbekiston hukumatida bir qancha xavotirlarni keltirib chiqardi. Karimov maʼmuriyati seysmikligi yuqori bo‘lgan tog‘li hududda dunyodagi eng baland to‘g‘on paydo bo‘lishidan xavotir bildirgan va hukumatni loyihani qayta ko‘rib chiqishga chaqirib, Tojikiston uchun kichik va o‘rta GESlar qurish afzal ekanligini bildirgan.
Bundan tashqari, O‘zbekiston Amudaryo va Sirdaryoning quyi oqimida joylashgan davlat bo‘lib, daryolarda suv sathining kamayishi qishloq xo‘jaligida muammolarni yuzaga keltirishi mumkin edi.
O‘zbekiston va Tojikiston munosabatlari sovuqlashishining yana bir omili ikki davlatning hududiy daʼvolari bo‘ldi. Tojikiston hududida bir nechta o‘zbek anklavlari, O‘zbekiston hududida esa bitta tojik anklavi mavjud edi. 2000-yilda O‘zbekiston Tojikiston bilan chegaraning tog‘li qismlarini, go‘yoki jangarilarning o‘z hududiga kirib kelishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun minalashtirdi.
2009-yil oxiridan boshlab O‘zbekiston Tojikistonga yuklarni, jumladan, Rog‘un GES qurilishi uchun mo‘ljallangan qurilish materiallari yuklangan poyezdlarni o‘tkazishni kechiktira boshladi.
2012-yilda Islom Karimov mintaqada sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan “suv” urushi haqida gapirib, shunday degan edi:
“Hamma narsa shu darajada yomonlashishi mumkinki, bu hatto urushlarni ham keltirib chiqarishi mumkin. Shuning uchun transchegaraviy daryolar haqida gapirganda, biz jahon hamjamiyati qabul qilgan qarorlarga asoslanishimiz kerak. Yaʼni majburiy shartlarda barcha davlatlarning roziligi bo‘lishi kerak. Amudaryo va Sirdaryoning quyi oqimida qozoqlar va o‘zbeklar ko‘p asrlar davomida yashab keladi. Shu nuqtayi nazardan qaraganda, biz ertaga qanday mavqega ega bo‘lishimizdan manfaatdor bo‘lmasdan hal qilinadigan baʼzi rejalar yuzaga kelganda, bugun jim turolmaymiz!”
Shuningdek, ikki davlat aloqalarining keskinlashuviga O‘zbekiston chegarasiga yaqin yerda joylashgan Tojikiston alyuminiy zavodi ham sabab bo‘ldi. 2013-yilning yanvar oyida O‘zbekiston Tojikistonga tabiiy gaz yetkazib berishni to‘xtatdi.
Munosabatlarning iliqlashuvi
Ayrim siyosatshunoslar 2014-yilning sentyabr oyida Dushanbe shahrida bo‘lib o‘tgan Shanxay hamkorlik tashkiloti sammiti doirasida Islom Karimov va Emomali Rahmon o‘rtasidagi ikki tomonlama uchrashuvdan keyin munosabatlar biroz iliqlashganini taʼkidlaydi.
2016-yil iyul oyida Islom Karimov va Emomali Rahmon yana, bu gal Toshkentda ShHT sammiti doirasida ko‘rishdi. Ikki tomonlama muzokaralardan so‘ng, Tojikiston rahbari o‘z hamkasbini qulay vaqt bo‘lganda Dushanbega tashrif buyurishga taklif qiladi. Biroq 2016-yilning sentyabr oyida Islom Karimov kutilmaganda vafot etadi. Tojikiston rahbari o‘sha yili ikkinchi bor O‘zbekistonga tashrif buyurib, Karimovning dafn marosimida qatnashadi.
Xulosa qiladigan bo‘lsak, O‘zbekiston birinchi prezidenti Islom Karimov ham, Tojikiston rahbari ham o‘z mamlakatlarining milliy manfaati nuqtayi nazardan siyosat yuritdi. Biroq Markaziy Osiyo ustida o‘z hukmronligini o‘rnatish harakatida yurgan tashqi aktorlar uchun ushbu ziddiyat o‘ziga xos sharoit hozirladi. Natijada esa mintaqadagi integratsion jarayon falaj holatga kelib qoldi.
O‘zbekistonning yangi prezidenti Shavkat Mirziyoyevning siyosati natijasida ikki mamlakat o‘rtasida yaqinlashuv paydo bo‘ldi. Shavkat Mirziyoyev hokimiyatga kelishi bilan mintaqaviy hamkorlikni kuchaytirishga alohida e’tibor berdi va bu Tojikiston bilan aloqalarga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Masalan, chegara nazorati yumshatildi, O‘zbekiston va Tojikiston o‘rtasidagi bir necha nazorat-o‘tkazish punktlari qayta ochildi, chegaralar minalardan tozalandi, suv masalasida konstruktiv muzokaralar boshlandi, savdo-iqtisodiy hamkorlik kengaytirildi. Bu o‘zgarishlar ikki mamlakat o‘rtasidagi munosabatlarda yangi sahifa ochdi va mintaqaviy xavfsizlik hamda hamkorlikni mustahkamlashda muhim rol o‘ynadi.
Sardor Ali
Izoh (0)