Ekologlar Rog‘un GES qurilishini yakunlash loyihasini keng jamoatchilik muhokamasiga qo‘yishga chaqirdi. Bu haqda “Chegara bilmas muxbirlar” xalqaro ekologik koalitsiyasi xabar berdi.
Ekologlar Markaziy Osiyoda faoliyat yuritayotgan ekologik va inson huquqlari assotsiatsiyalari bilan birga Rog‘un GES qurilishini davom ettirish uchun moliyaviy resurslar ajratish imkoniyatini ko‘rib chiqayotgan yetakchi xalqaro taraqqiyot banklari rahbariyatiga murojaat qildi.
Ular loyihaning yangilangan ekologik ekspertizasi bo‘yicha jamoatchilik muhokamalarini nafaqat Tojikistonda, balki O‘zbekiston, Qirg‘iziston va Qozog‘istonda ham barcha manfaatdor jamoat va ilmiy tashkilotlar ishtirokida o‘tkazishni, taklif va mulohazalarning to‘liq ko‘rib chiqilishini ta’minlashni tavsiya etmoqda.
Ekologlar va huquq himoyachilari 2014-yilda Jahon banki tomonidan mintaqaning turli mamlakatlari poytaxtlarida Rog‘un GESning atrof-muhitga ta’sirini baholash bo‘yicha keng ko‘lamli jamoatchilik muhokamasi bo‘lib o‘tganiga esga oladi. Biroq o‘shanda tayyorlangan materiallar tabiiy, iqlimiy, ijtimoiy-iqtisodiy va ma’muriy-huquqiy sharoitlarning o‘zgarishi sababli hozirda eskirgan.
“Oxirgi 10 ichida biz iqlim o‘zgarishlari dinamikasi haqida ko‘proq maʼlumotga ega bo‘ldik, Vaxsh daryosi va butun Amudaryo havzasining gidrologik rejimiga taʼsir qiluvchi yangi omillar paydo bo‘ldi (masalan, Afg‘onistonda Qo‘shtepa kanalining qurilishi ), shuningdek, yangi ekologik cheklovlar, masalan, Vaxsh daryosi tekisligidagi ‘Tigrovaya balka’ qo‘riqxonasi YUNESKOning Butunjahon tabiiy merosi obyektiga kiritildi.
Hatto eng yuzaki tahlillar shuni ko‘rsatadiki, Rog‘un GESning ehtimoliy transchegaraviy ta’siri juda katta va ular yangi ekologik baholashda hisobga olinmagan — shunga ko‘ra, ularni butun mintaqa miqyosida har tomonlama muhokama qilish zarur”, — deydi “Chegara bilmas daryolar” ekologik koalitsiyasining xalqaro koordinatori Yevgeniy Simonov.
Rog‘un GESni qurib bitkazish Markaziy Osiyo uchun hal qiluvchi va ekologik ahamiyatga molik qaror, biroq bu manfaatdor tomonlarning fikrlarini inobatga olmasdan, mavjud kamchiliklarini tuzatmasdan yopiq rejimda qabul qilinishi mumkin.
Ekologlarning fikriga ko‘ra, hozirda mutlaqo teskari yondashuv amalga oshirilmoqda: jamoatchilik muhokamasi hali ham cheklangan, yangilangan ijtimoiy-ekologik baholash materiallar manfaatdor tomonlarni xabardor qilmasdan nashr etilgan va Markaziy Osiyoning boshqa davlatlarining jamoatchilik vakillari va ekspertlari bilan jamoatchilik maslahatlashuvlari bo‘lib o‘tmagan.
“Rog‘un GES loyihasining o‘zi nafaqat Tojikiston, balki butun mintaqa uchun juda katta ijtimoiy va ekologik xavf tug‘dirishi tufayli katta tashvish uyg‘otadi. Ammo vaziyat chuqurlashmoqda va loyihani ma’qullashga jamoatchilikdan butunlay yopiq tarzda, parda ortidan yondashish vaziyatni yanada og‘irlashtirmoqda: aslida unda hozirda faqat mahalliy amaldorlar, xorijlik bankirlar va hukumatparast ekspertlar ishtirok etmoqda”, — deydi Aleksandr Kolotov, “Chegara bilmas daryolar” ekologik koalitsiyasining Markaziy Osiyo bo‘yicha koordinatori.
Jahon banki, Osiyo infratuzilma va investitsiya banki boshchiligidagi xalqaro taraqqiyot banklari hozirda loyihaning keyingi bosqichi uchun 600 million AQSH dollaridan ortiq mablag‘ ajratish masalasini ko‘rib chiqmoqda.
Mirziyoyev Rog‘un GES qurilishiga xavotir bildirgandi
2016-yil O‘zbekiston bosh vaziri Shavkat Mirziyoyev tojikistonlik hamkasbi Qohir Rasulzodaga Tojikistonning Rog‘un GESini qurish rejasiga nisbatan xavotir bildirilgan maktub yuborgandi. Unda ulkan GES majmuasi qurilishi uchun tanlangan maydonning seysmikligi Rixter shkalasi bo‘yicha 9−10 ball bo‘lgan tog‘ hududida ekani jiddiy shubha-gumonlarni keltirib chiqarishi ta’kidlangan.
“Tojikiston hukumati mamlakat energiya taʼminotidagi mushkul muammolarni Tojikiston hududidagi ko‘p sonli daryo va suv manbalaridan foydalangan holda kichik va o‘rta GESlar qurish yo‘li bilan hal etishi mumkin deb hisoblashga barcha asoslarimiz bor. Bizga maʼlumki, bunday istiqbolli dastur Tojikistonda allaqachon amalga oshirilmoqda”, — deyilgan maktubda.
O‘z navbatida, ekspert Rog‘un GESi qurilishida O‘zbekistonning xavfsirashlari va xavotirlariga quloq tutishga chaqirgan. Jumladan, “Markaziy Osiyo suv-energetika manbalari va suvdan foydalanish muammolarini tadqiq qilish instituti” xalqaro jamoatchilik fondi eksperti Zulfiya Marat tegishli fikrni bildirgan.
“Yirik GESlarni mintaqadagi yaqin qo‘shnilar ishtirokisiz qurish faqat nizo potensialining o‘sishiga olib keladi, bu turli ekstremistik kuchlarning kuchayish ehtimoli bor bo‘lgan sharoitlarda o‘ta xavfli. Elektr energiyasi sotuvidan tushadigan hech qanday ehtimoliy daromad ahil qo‘shnichilik aloqalari o‘rnini bosa olmaydi”, — degan Zulfiya Marat.
Ekspert mintaqadagi barcha davlatlar moliyaviy kuchlarini birlashtirsagina, Tojikistondagi Rog‘un GESini ham, Qirg‘izistondagi Qambarota GESini ham qurish muammolari samarali hal qilinishi mumkinligini aytgandi.
“O‘zbekiston Tojikiston va Qirg‘iziston hududlaridan olinadigan suv resurslariga bog‘lanib qolgan. Rog‘un GES qurilishi ham mamlakatning suv balansini buzishi mumkin”, — degan Rossiya prezidenti huzuridagi qishloq xo‘jaligi va davlat xizmati akademiyasi (FESN RANXiGS) ijtimoiy-gumanitar fanlar kafedrasi dotsenti Igor Zagarin.
Karimov qarshi bo‘lgan loyiha
Rog‘un GES to‘g‘onini qurish 1976-yilda boshlangan, ammo Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin to‘xtatilgan. 1991-yildan keyin O‘zbekistonning birinchi prezidenti Islom Karimov “Rog‘un” GES qurilishiga qarshi chiqqan. U seysmik jihatdan xavfli hududda dunyodagi eng baland to‘g‘on paydo bo‘lishidan xavotir bildirgan.
Islom Karimov Qirg‘izistondagi Qambarota suv to‘g‘oni 275 metr balandlikda, Rog‘un 350 metr balandlikda qurilayotgani hisobga olinsa, bu ikkala loyiha qurilishi bu yerda yashayotgan insonlar hayotiga tahdid bo‘lishi mumkinligini aytgan.
GESning birinchi agregati Tojikiston prezidenti tomonidan 2018-yilning noyabr oyida ishga tushirilgan edi. Marosimda bir qator davlatlar, jumladan, O‘zbekistonning yuqori martabali vakillari ishtirok etgan. Birinchi blok ishga tushirilgach, GES mamlakatning umumiy energetika tizimiga ulangan.
Ikkinchi agregat 2019-yil sentyabr oyida ishga tushirilgan. Mamlakat mustaqilligining 28 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimda Emomali Rahmon ham ishtirok etgan.
GES qurilishini kim moliyalashtirmoqda?
Rog‘un GES qurilishi hozirgacha faqat davlat mablag‘lari hisobidan moliyalashtirilmoqda. 2008-yildan buyon mazkur GES qurilishi uchun davlat budjetidan 35 milliard somoniydan ortiq mablag‘ ajratilgan.
2022-yilda Jahon banki tomonidan muvofiqlashtirilgan Rog‘un GES qurilishiga xalqaro donorlar mablag‘larini jalb qilish bo‘yicha konsorsium tuzildi.
- Moliya vazirligi maʼlumotlariga ko‘ra, Osiyo infratuzilma investitsiyalari bankidan 500 million dollar miqdorida imtiyozli kredit jalb etish bo‘yicha kelishuvlarga erishilgan.
- Bundan tashqari, Islom taraqqiyot banki ushbu obyektni moliyalashtirish hajmini avval e’lon qilingan 150 million dollardan 250 million dollargacha oshirish niyatida.
- 2023-yil oktyabr oyi oxirida Saudiya taraqqiyot jamg‘armasi ham 100 million dollar kredit berishga tayyorligini ma’lum qilgandi.
Izoh (0)