Noyabr oyi o‘rtalarida Qozog‘iston muhim bosqichga erishdi: o‘z tarixida birinchi marta aholi soni 20 million kishiga yetdi.
Ushbu statistik ma’lumotlarning tagida yanada qiziqroq narsa yotadi. Hozirda Qozog‘iston aholisining 70 foizini etnik qozoqlar tashkil etadi.
Mustaqillikka erishgandan so‘ng aholi soni keskin kamayib ketgan Qozog‘iston uchun bu natija g‘ururga sabab bo‘ldi. Mustaqillikdan keyin birinchi o‘n yillikda Qozog‘istondan milliondan ortiq ruslar va yuz minglab nemislar o‘z bilim va tajribalarini o‘zlari bilan olib, mamlakatdan ko‘chib ketishdi.
1990-yillarda Qozog‘iston ikki tomonlama zarba ostida qolgan edi. Mamlakat nafaqat asli yevropalik malakali mutaxassislarning ko‘p miqdorda ketishini boshdan kechirdi, balki qolgan aholi orasida ham xuddi shu davrda tug‘ilish darajasi sezilarli darajada pasayib ketdi.
Aholining bu tarzda ikki barobar kamayishi kelgusi yillar davomida sezilib turuvchi ulkan siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy bosimlarni keltirib chiqardi. Xususan, bu tarzda aholining yo‘qotilishi Qozog‘iston mehnat bozori, ijtimoiy ta‘minot tizimi, sog‘liqni saqlash tizimi va ta’lim siyosatiga jiddiy ta’sir ko‘rsatdi. Aholi tarkibidagi demografik o‘zgarishlar odamlarning shaxsiy hayotini ham o‘zgartirib yubordi, ularning madaniy qadriyatlariga va diniy eʼtiqodlariga taʼsir ko‘rsatdi.
Ammo 1991-yilda mustaqillikka erishilganida boshlangan yo‘l endi yangi bosqichga yetib keldi. Mamlakat ham aholi soni jihatidan kattalashdi, ham etnik o‘ziga xoslik jihatidan kuchliroq bo‘ldi.
Qozog‘istonning kelajagi hozirda uni vatan deb ataydigan 20 million aholi uchun qanday bo‘ladi? Bu savolga javobni vaqt ko‘rsatsa-da, hozirda Qozog‘istonning o‘ziga xosligi va rivojlanish trayektoriyasini shakllantiradigan to‘rtta muhim demografik tendensiya mavjud:
1. Etnik tarkibdagi o‘zgarishlar (demografik transformatsiya: etnik ozchilikdan ko‘pchilikka)
Qozog‘istonning shov-shuvli tarixida uzoq vaqt davomida o‘z mamlakatida etnik ozchilik bo‘lib kelgan etnik qozoqlar endi boshqa millatlardan oshib, eng ko‘p aholi guruhiga aylandi. Shuningdek, Markaziy Osiyoning boshqa mamlakatlaridan kelgan immigrantlar mamlakat aholisining tobora katta qismini tashkil qilmoqda.
1970-yilgi aholini ro‘yxatga olish ma‘lumotlariga ko‘ra, Qozog‘iston umumiy aholisining faqat uchdan bir qismi etnik qozoqlar edi. O‘sha davrda aholining yarmidan ko‘pi ruslar, ukrainlar va belaruslar edi. Aholining yana 7% etnik nemislar edi. Qozog‘iston o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritganida, etnik qozoqlarning ulushi asta-sekin umumiy aholining 40% ga yetdi (1989 yilgi aholini ro‘yxatga olish ma‘lumotlariga ko‘ra), garchi mamlakatning yarmi hali ham “slavyanlar” va nemislar ekanligi aniqlangan bo‘lsa ham.
Bugungi kunda, eng so‘nggi (2021-yil) aholini ro‘yxatga olish ma‘lumotlariga ko‘ra, etnik qozoqlar Qozog‘iston umumiy aholisining 70% ni tashkil qiladi. 2009-yilgi aholini ro‘yxatga olishda etnik qozoqlarning ulushi 63% ni tashkil etgandi. Etnik ruslar, ukrainlar, belaruslar va etnik nemislar 2009-yilda Qozog‘iston aholisining 27 foizini tashkil qilgan bo‘lsa, hozirda ular 19 foizni tashkil etadi. 1989-yildan buyon Qozog‘istondagi bu yevropalik etnik guruhlarning aholisi 4,3 foizdan ko‘proqqa kamaydi. Eng katta pasayish mustaqillikning birinchi o‘n yilligida (2,5 million kishi) sodir bo‘lgan bo‘lsa-da, Qozog‘iston so‘nggi o‘n yil ichida etnik ruslar, ukrainlar, belaruslar va nemislardan iborat 700 mingga yaqin odamni “yo‘qotdi”.
Tub qozoq aholisi sonining o‘sishi Markaziy Osiyoning boshqa mamlakatlaridan kelgan immigrantlarning sezilarli oqimi bilan bog‘liq. Xususan, so‘nggi 10 yilda Qozog‘istondagi o‘zbeklar, tojiklar va qirg‘izlar soni 35 foizga oshgan. 1989-yildan buyon Qozog‘istonda bu uch etnik guruhga mansub bo‘lganlar soni qariyb ikki baravar ko‘paydi, ya’ni 370 000 dan qariyb 700 000 nafarga yetdi. Iqtisodiy va etnik omillar Markaziy Osiyo, Xitoy va Mo‘g‘ulistondan Qozog‘istonga ko‘chib kelganlarning ko‘payishiga turtki bo‘ldi.
Etnik “repatriatsiya” dasturlari, ya’ni etnik qozoqlarni o‘zlarining “tarixiy vatanlariga” qaytarishga qaratilgan dasturlar Qozog‘istonga amalga oshirilgan so‘nggi immigratsiyalarning asosiy sababi bo‘ldi. Qozog‘iston aholisining o‘sishiga katta hissa qo‘shganiga qaramay, etnik repatriatsiyaning bu turining iqtisodiy va ijtimoiy ta‘siri hali aniq emas. Biroq aniq fakt shundaki, repatriatsiya o‘zi bilan yangi siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy muammolarni keltirib chiqardi.
Qozog‘iston hukumati ko‘rsatilayotgan ijtimoiy yordam xarajatlarini qoplashga, yangi kelganlarning yashash sharoitlari va ularning uy-joyga bo‘lgan ehtiyojini qondirishga, shuningdek, madaniy moslashuv va til muammolari bilan bog‘liq muammolarni hal qilishga majbur bo‘ldi.
.jpeg)
2. Qozoq tili rolining o‘zgarishi (qozoq tilining tiklanish muammolari va oqibatlari)
Qozog‘istonning etnik tarkibidagi keskin o‘zgarishlar va qozoq etnik o‘ziga xosligining tiklanishi katta siyosiy, madaniy va ijtimoiy oqibatlarga olib keldi. So‘nggi o‘ttiz yildagi eng muammoli masalalardan biri qozoq tilining maqomi va qo‘llanilishi bo‘ldi. Qozog‘istonning birinchi prezidenti Nursulton Nazarboyev etnik qozoq tilini “Qozog‘iston jamiyatining butun madaniy o‘ziga xosligining yadrosi” deb hisobladi. Qozog‘istonning amaldagi hukumati qozoq tili markaziy o‘ringa ega ekanligi haqida birinchi prezidentning nuqtai nazariga qo‘shiladi.
Qozog‘iston mustaqil davlat bo‘lganiga 30 yil bo‘lganiga qaramay, ko‘plab etnik qozoqlar va Qozog‘istonda yashovchi boshqa etnik guruhlar vakillarining katta qismi hamon qozoq tilida oddiy muloqot ko‘nikmalariga ega emas. Masalan, so‘nggi aholini ro‘yxatga olish maʼlumotlariga ko‘ra, Qozog‘istonda 5 yosh va undan katta yoshdagi aholining 20 foizi qozoq tilini bilmaydi va bor-yo‘g‘i 50 foizi qozoq tilidan kundalik hayotida muloqot vositasi sifatida foydalanadi. Qozog‘istonda yashovchi etnik ruslarning atigi 25 foizi qozoq tilida muloqot qilish qobiliyatiga ega ekanligini ma’lum qilgan.
“Yevropalik” aholining sezilarli kamayishi va Markaziy Osiyo etnik guruhlaridan immigratsiyaning kuchayishi bilan, shubhasiz, rus tilining roli pasayadi va Qozog‘istonda qozoq tilida so‘zlashuvchilar ulushi kengayadi. Biroq, bu tez jarayon bo‘lmaydi. Hozirda Qozog‘istonda yashovchi va ona tillari qozoq tiliga o‘xshash turkiy millat vakillarining uchdan bir qismi qozoq tilida gapira olmasligini tan olgan.
3. Diniy amaliyotdagi o‘zgarishlar (Qozog‘istonda diniy o‘zgarishlar: ateizmdan turli eʼtiqodlargacha)
Qozog‘istonning etnik tarkibidagi o‘zgarishlar yana bir dolzarb muammoni, diniy o‘ziga xoslikning o‘zgarishini keltirib chiqardi. Sovet tuzumi davrida 70 yil davomida din to‘xtovsiz qoralandi va Qozog‘istonning butun aholisi rasman ateistlar toifasiga kiritildi. Sovet Ittifoqining qulashi va kommunistik tuzumning yo‘q bo‘lib ketishi bilan Qozog‘istonda ko‘p odamlar ortda qolgan mafkuraviy bo‘shliqni to‘ldirish uchun dinga murojaat qilishdi.
Natijada, so‘nggi aholini ro‘yxatga olish ma‘lumotlariga ko‘ra, bugungi kunda Qozog‘iston aholisining 3% dan kamrog‘i o‘zini “hech qanday dinga e’tiqod qilmasligini” da’vo qilmoqda. Qozoqlarning 70 foizi o‘zlarini musulmon deb bilishadi, bu esa islomni mamlakatning asosiy diniga aylantiradi. An‘anaga ko‘ra, Qozog‘iston musulmonlari etnik qozoqlar, o‘zbeklar, tatarlar va uyg‘urlardir. Keyingi eng katta diniy guruh aholining 17 foizini tashkil etuvchi xristianlardir. Xristian aholisi asosan etnik ruslar, ukrainlar, nemislar va belaruslardan iborat.
Qozog‘istondagi diniy guruhlar bir-birining e’tiqodiga bag‘rikenglik ko‘rsatib, tinch-totuv yashashi haqiqat bo‘lsa-da, Qozog‘istonda diniy erkinlik juda nozik masala. Hukumat tomonidan “Iegova guvohlari” kabi kichikroq diniy guruhlarni ta’qib qilish holatlari bo‘lgan va ba‘zi hollarda odamlar o‘zlarining haqiqiy e‘tiqodlarini ifoda etishdan qo‘rqishadi.
4. Yosh, malakali ishchilar darajasidagi o‘zgarishlar (immigratsiya va taraqqiyotni muvozanatlash: Qozog‘iston kelajagiga qaratilgan muammolar)
Qozog‘istonga immigratsiyaning hozirgi davri ayrim turdagi immigrantlarning ko‘payishi haqiqatan ham mamlakat kelajagi uchun ijobiymi degan savollarni tug‘dirmoqda. Aholining o‘sishi foydali bo‘lganiga qaramay, etnik qozoqlarning repatriatsiya dasturlari orqali kirib kelishi va qo‘shni Markaziy Osiyo davlatlaridan kelgan muhojirlarning ko‘payishi ba’zan Qozog‘iston rivojlanishi uchun xavf sifatida qabul qilinadi. Ba’zilar kambag‘al, malakasiz, kam ma‘lumotli muhojirlarni mamlakatning siyosiy va etnik barqarorligiga tahdid deb biladi.
Ehtimol, bu erda eng katta muammo etnik kelib chiqishiga asoslangan immigratsiya va emigratsiya orqali yuqori malakali mutaxassislarning daromadlari va yo‘qotishlaridir. “Malakali ruslar va nemislarning yo‘qolishi malaka va ta’lim bo‘yicha bir xil yoki yuqori sifatli immigrantlar bilan qoplanadimi?” degan savolni yuzaga keltiradi.
Rasmiy statistik ma’lumotlarga ko‘ra, Qozog‘istonda yosh va mehnatga layoqatli aholining bir qismini yo‘qotish tendensiyasi kuzatilmoqda. Yuqori malakali ishchilar yoki texnik sohalarda ilmiy darajaga ega bo‘lgan odamlarning uzluksiz mamlakatni tark etishi yanada xavotirli voqeadir. Rasmiy maʼlumotlar shuni ko‘rsatadiki, Qozog‘istondan texnik mutaxassislarning chiqib ketishi oliy maʼlumotli, shu jumladan, o‘rta maxsus kasb-hunar taʼlimiga ega bo‘lgan shaxslarning emigratsiyasining ko‘payishi bilan birga bo‘lmoqda.
Rasmiy raqamlar Qozog‘istonda keng miqyosda “yetuk aqllarning yo‘qotilishi” muammosi borligini ko‘rsatmasa-da, o‘qitilgan va malakali ishchilarning doimiy emigratsiyasi mamlakatning bilimli aholisini kamaytirayotgani, uni rivojlanish uchun muhim resursdan mahrum qilayotgani aniq. Bu, ayniqsa, Qozog‘iston iqtisodiyotini qayta qurish va ulkan sanoat loyihalarini amalga oshirish uchun inson kapitaliga muhtoj bo‘layotgan bir paytda, ayniqsa, dolzarbdir.
Malakali ishchi kuchidagi bu yo‘qotish, shuningdek, mamlakatning diversifikatsiyalangan iqtisodiyotga ega yuqori raqobatbardosh mamlakatga aylanish rejalarini sezilarli darajada cheklashi mumkin. Hukumat oldinga siljishda, agar iqtisodiyotni muvaffaqiyatli qurmoqchi va turmush darajasini ko‘tarmoqchi bo‘lsa, malakali ishchilarni ataylab saqlab qolish va malakali immigrantlarni qanday jalb etishni o‘ylab ko‘rishi kerak.
Qozog‘iston 20 million aholiga ega bo‘lganidan so‘ng, haqiqatan ham sinovlar va o‘zgarishlar bo‘sag‘asidagi mamlakat. Biroq uning tarixi, hatto qiyin vaqtlardan keyin ham muvaffaqiyatli qayta qurish va yangilash mumkinligini isbotlaydi. Kelgusi yillar hozirda son jihatidan ustunlikka ega bo‘lgan qozoq aholisi va ularning turli millatdagi vatandoshlari uchun Qozog‘iston nimani anglatishini va uning xalqi kelajakda qanday yashashi va gullab-yashnashini yana bir bor aniqlash uchun noyob imkoniyat yaratadi.
Assel Nussupova
Izoh (0)