Маргарет Тэтчер ХХ асрнинг энг кучли таъсир доирага эга сиёсий фигураларидан бири. У бош вазирлик лавозимидаги 11 йили давомида радикал, баъзан эса баҳсли бошқарув услуби сабаб нафақат партиядошлари, балки рақиблари бўлган лейбористларнинг ҳам сиёсатига таъсир кўрсатди.

Унинг ҳукумат раҳбарлиги йиллари давомида оддий британлар ўзини овоз бериш ҳуқуқига эга тўлақонли жамият аъзоси сифатида ҳис қилди: улар илк бор хусусий уй эгаларига ва British Gas ёки British Telecom каби хусусийлаштирилган гигантларнинг аксионерларига айланди.

Аммо принципиал масалаларда муроса йўлини танламаслик Тэтчерни муаммоли шахсга айлантириб, сиёсати ва бошқарув услуби ўз партияси ҳам норозиликларни келтириб чиқарди, кўчаларда эса тартибсизликлар бошланди. “100 буюк инсон” лойиҳаси доирасида “Темир хоним”нинг машаққатли умр йўли ҳақида ҳикоя қиламиз.

Ўқиш ва сиёсат

Маргарет Хилда Тэтчер 1925 йил 13-октябрда Линкольншир графлигидаги Грантем шаҳрида дунёга келган. Отаси Алфред Робертс баққол бўлиб, маҳаллий кенгаш аъзоси ва методистлар черковини оқсоқолларидан бири ҳисобланарди. У Маргаретнинг ҳаёти ва қарашларига улкан таъсир кўрсатган.

Қиз Оксфорддаги Сомервилл коллежида табиий фанларни ўрганади ва Оксфорд университети Консерватив ассоциацияси тарихидаги учинчи раис аёлга айланди. Дипломни қўлга киритган Маргарет Колчестер шаҳрига кўчиб ўтиб, пластмасса маҳсулотларини ишлаб чиқарувчи компанияда фаолиятини бошлайди ва Консервативлар партиясининг маҳаллий бўлинмасида фаол иштирок этади.

1949 йилда ёш сиёсатчи Кент графлигидаги Дартфорд шаҳридан парламентга номзодини қўяди, аммо 1950 ва 1951 йилги сайловларда муваффақият қозонмайди. Шунга қарамай, ўз даврида Консервативлар партиясидан энг ёш номзод бўлган Маргарет лейбористлардан кўплаб овозларни тортиб олишга ва матбуот эътиборини қозонишга эришади. 1951 йилда Маргарет ажрашган бизнесмен Денис Тэтчерга турмушга чиқади, 1953 йилда эса барристер (адвокатлар тоифаси) даражасини олади. Шу йилда у Марк ва Керол исмли эгиз фарзандларини дунёга келтиради.

1955 йилда Тетчер яна консерваторлар номидан номзодини илгари суради, бироқ яна муваффақиятсизлик. 1959 йилда ўтказилган парламент сайловларидагина у узоқ кутилган депутатлик мандатини қўлга киритади. Икки йил давомида консерваторлар ҳукуматида вазир ёрдамчиси лавозимини эгаллайди.

Сут ўғриси

1965 йилда сер Алек Дуглас-Хюм консерваторлар етакчиси лавозими тарк этади, Тед Хит номзодини қўллаб-қувватлаган Тетчер эса тез орада ер ва уйга эгалик масалалари бўйича яширин вакилга айланади. У “ижтимоий” уйга эга бўлган аҳоли ўз хонадонларини сотиб олишлари учун фаол курашади ҳамда солиқларнинг юқорилиги учун лейбористлар ҳукуматини қаттиқ танқид остида олади.

1970 йилда эса Хит бош вазир этиб тайинланади, Тетчер бўлса таълим вазири портлефини қўлга киритди: унинг идораси харажатларни қисқартириш билан шуғулланади. Маргарет иштиёқ билан ишга киришади ва натижада 7 ёшдан 11 ёшгача бўлган ўқувчилар учун давлат томонидан бепул сут берилишига субсидия ажратиш тўхтатилади.

Мухолифат томонига айланган лейбористлар ушбу янгилликка қаттиқ қаршилик кўрсатади ва унга Маргарет Тhаtcher, milk cnatcher (Маргарет  Тетчер — сут ўғриси) лақабини беради. Шу билан бирга, ҳукуматда унинг ўзи бепул сут берилишини бекор қилишга қарши чиқиш қилади. “Мен қимматли дарс олдим. Минимум даражасдаги сиёсий фойда учун максимал сиёсий шарманда бўлдим”, — деб ёзади кейинчалик Тетчер.

Унинг қачондир ҳукумат раҳбарига айланиши ҳақида миш-мишлар тарқала бошлагач, Тетчер телеинтервьюларнинг бирида бунга шубҳа билдириши ва Британияда ҳеч қачон аёл бош вазир бўлмаслигини қайд этади.

Хит ҳукумати ҳокимият тепасида узоқ қолмади. 1973 йилги нефть инқирози сабаб мамлакатда уч кунлик иш ҳафтаси жорий этилади ва шахтёрларнинг оммавий иш ташлашлари бошланиши ортидан 1974 йилда ҳукумат тарқатиб юборилади.

Сиёсатчи уй бекаси

Тетчер мухолифлик даврида яширин экология вазирига айланади, аммо Эдвард Хитнинг янги иқтисодий сиёсатига қўшилмагани уни 1975 йилги партия етакчилиги сайловларида рақиб қилиб қўяди. Маргарет бу ҳақда айтиш учун Хитнинг олдига кирганида у бошини кўтармасдан ҳам “Сен ютқазасан, соғ бўл”, дейди.

Аммо кўпчиликнинг ҳайратига сабаб бўлган ҳолда Маргарет ғалаба қозонди ва Буюк Британия тарихида йирик сиёсий партия раҳбарига айланган биринчи аёлга айланди. Ва тез орада у ўзини ҳақиқатда тарихий шахсга айлантирган чора-тадбирларни ишга сола бошлади.

1976 йилги нутқида Совет Иттифоқи сиёсатини танқид қилганидан кейин совет гезеталаридан бири уни “Темир хоним” деб атайди ва бу ном Маргаретнинг ўзига ҳам ёқиб қолади. У нафақат сиёсатчи, балки уй бекаси ҳам эди, яъни Маргарет оддий одамлар учун инфляциянинг таъсирини ўзида хис қиларди. Тетчер харажатларни камайтирди ва касаба уюшмаларига чақириқ ташлайди, натижада иш ташлашлар ва бошқа акциялар пайдо бўлиб, у 1979 йил қишида энг юқори нуқтасига чиқади.

Жим Каллаганнинг лейбористлар ҳукумати заифлашгани боис тори (икки сиёсий партия аъзолари) “Лейборизм иш бермаяпти” шиори остида кенг кўламли кампанияни бошлайди. 1979 йил 28 мартда Каллаганга ишончсизлик вотуми эълон қилинади. Бу вақтда Марагрет Тетчернинг йўналиши тўғридан тўғри, бирор айбловларсиз британлар юрагини забт этади ҳамда консерваторлар парламент сайловларида ғалаба қозонади.

Маргарет бош вазирлик лавозимида мамлакат молиявий тизимини қайта тиклашга киришади, шу мақсадда у давлатнинг бозордаги ролини камайтиришни бошлайди. Инфляцияни камайтириш ҳукуматнинг асосий вазифасига айланади ва тез орада Тетчер бюджет харажатларни кескин қисқартиради. Параллел равишда норозилик билдираётган касаба уюшмаларига қарши қонунлар қабул қилинади; давлат корхоналари хусусийлаштирилади; “ижтимоий” уйларда яшовчилар ўз кўчмас мулкини сотиб олиш имкониятига эга бўлади.

Шу кунга қадар иқтисодий фаолиятда ҳеч қачон иштирок этмаган миллионлаб британлар бир соатда мулк эгаси ва собиқ давлат компаниялари акциядорларига айланди. Ушбу янги монетар сиёсат сабаб Лондон сайёрадаги энг йирик ва муваффақиятли молиявий марказлардан бири бўлди. Шу билан бирга, анъанавий саноат соҳаси — танқидчилар айтганидан мамлакатни саноат чиқиндилари омборига айлантирган — янги, рақобатбардош Британияга ўрнини бўшатиб берди. Ишсизлар сони эса 3 миллион кишидан ошди.

Фолкленд уруши

“Темир хоним”нинг кескин чораларига нафақат мухолифат, балки ўз партияси вакиллари ҳам норозилик билдира бошлади. Шаҳар даҳаларида баъзан тартибсизликлар ҳам кузатилди. Аммо бош вазир ён босишни истамасди.

“Нафасини ичига ютиб, тугатамиз деган матбуотнинг севимли сўзини кутаётганларга бир гапни айтмоқчиман: хоҳласангиз, сизлар тугатаверинглар. Хоним эса тугатмайди”, — деганди у 1980 йили ўтказилган консерваторлар съездида.

1981 йил охирига келиб унинг рейтинги 25 фоизга тушиб кетади — бу Британия бош вазирлари тарихида қайд этилган энг ёмон кўрсаткич эди ўша вақтда. Аммо ортга қайтмаслик нуқтасидан ўтиб бўлинган эди. Кейинги йилнинг бошидан мамлакат иқтисодиёти билан бирга сайловчиларнинг Маргарет Тетчерга бўлган муҳаббати қайта тикланишни бошлайди.

У 1982 йилнинг апрелида ўзининг машҳурлик чўққисига чиқади, ўшанда бош вазир Аргентина армиясининг Фолкленд оролларига ҳужумига қарши кескин чора кўрганди. Тетчер зудлик билан архипелагга ҳарбий-денгиз эскадрани юборади ва 14 июнь куни Аргентина таслим бўлади.

Фолкленд оролларидаги ғалаба консерваторларга 1983 йилги парламент сайловларида мисли кўрилмаган устунликни тақдим этди.

Учинчи муддат

Кейинги йил баҳорида кончилар миллий касаба уюшмаси раиси Артур Скаргилл уюшманинг кўплаб аъзолари томонидан акцияни қўллаб-қувватлаш овозини қўлга киритмаган бўлсада умуммиллий иш ташлашни эълон қилади.

Маргарет Тетчер таслим бўлиш ниятида эмасди. 1973 йилда юз берган шунга ўхшаш воқеадан хулоса чиқарган бош вазир ҳукумати иссиқлик электр станцияларини етарлича кўмир билан ғамлаб қўяди. Иш ташлаш жараёнида намойиш иштирокчилари ва полиция иштирокида қақшаткич тўқнашувлар юз беради.

Шу билан бирга, Шимолий Ирландияда қамоқда сақланаётган Ирландия республикаси армияси (IRA) жангарилари очлик эълон қилади; Тетчер хатти-ҳаракатлари билан ҳатто энг содиқ бўлган миллатчиларни ўзига қарши қўярди. 1984 йил октябрда IRA томонидан ўрнатилган бомба Брайтон шаҳрида — консерваторлар съезди ўтказилаётган меҳмонхонада портлайди. Бир неча соатдан ўтиб бош вазир делегатларга мурожаат билан чиқади. “Мазкур ҳужум муваффақиятсизликка учради. Демократияни терроризм билан яксон қилишга бўлган ҳар қандай уриниш ҳалокатга маҳкум”, — дейди у.

Маргаретнинг ташқи сиёсати унинг сўзларига кўра лейбористлар бошқаруви даврида сезиларли даражада кучсизланган Бирлашган Қиролликнинг жаҳон аренасидаги ролини мустаҳкамлашга йўналтирилганди. У АҚШ президенти Роналд Рейген билан яқин дўст тутунди, кўпчилик учун кутилмаган тарзда Михаил Горбочёв билан иттифоқ тузди. “Биз бирга ишлай оламиз”, — деган гапи бутун дунёга тарқалди.

Нил Киннок бошчилигидаги лейбористлар узоқ йиллик ички курашлардан кейин қайта оёққа тура олмади ва 1987 йилда Тетчер учинчи марта парламент сайловларида ғалаба қозонди.

“Табассум ила хиёнат”

Шундан сўнг бош вазир янги солиқларни жорий этиб, янги Британия тарихида кенг кўламли кўча норозиликларини бошлаб беради. Консерватор депутатлар саросимга тушиб қолади: ушбу солиқлар мандатлардан айрилишига олиб келиши мумкин эди. Бироқ улар бир нарсани яхши тушунарди: ҳукуматни Маргарет Тетчер бошқаряптими, демак, ҳеч нарса қилиб бўлмайди.

1989 йилда у партия етакчилигини осонгина қўлга киритади, аммо шунинг ўзи ҳам консерваторлар фракциясида норозилик бошланаётганидан далолат берарди. Бироқ ягона Европа масаласи энг сўнгги томчи бўлди. Римдаги Европа саммитидан қайтгач, у қитъадаги ҳамкасбларини қаттиқ қоралайди ва Европа ҳамжамиятига қўшимча ваколатларни беришдан бош тортади ва шу билан кўплаб сиёсатчилар ғазабига учрайди.

“Комиссия раиси жаноб Делор матбуот анжуманида Европа парламентини демократик орган сифатида кўрмоқчилигини маълум қилди. Комиссияни ижро органи, Вазирлар Кенгашини сенат ролида кўришни исташини айтди. Йўқ. Йўқ. Йўқ”, — дейди Тетчер.

Яқиндагина ташқи ишлар вазири лавозимидан олиб ташланган Жеффри Хау вазиятдан фойдаланиб қолади: у Вазирлар Кенгаши таркибидан умуман чиқиб кетишини эълон қилади. Жеффри ўз нутқида Тетчер сиёсатидан чекилиб, хоҳловчиларни партия етакчилиги учун курашишга таклиф қилади. Эртаси куни Майкл Хезелтайн бош вазирга “қўлқопни отади”. Биринчи раундда Маргарет Тетчернинг ғалабаси учун икки овоз етмай қолади, аммо у курашни давом эттиришини билдиради. Бироқ яқин маслаҳатчилари мағлубиятдан қочиб бўлмаслигини айтгач, Тетчер кабинетнинг кейинги йиғилишида кетишини эълон қилади.

“Бу юзда табассум билан хиёнат эди”, — дея вазиятни изоҳлайди Тетчер.

Мерос

Татчер Кестевенския баронессаси (Линкольншир графлигидаги ҳудуд) унвонини, 1995 йилда Буюк Британиядаги олий лицерлик ордени — Гартер ордени билан тақдирланади. Ушбу орден кавалерлари монарх билан ҳисоблаганда 25 кишидан ошмайди.

У сиёсий фаолиятини давом эттирган ҳолда икки том мемуар ёзади: Маастрихт шартномасига қарши кампания тузади ва Босния ҳудудидаги этник сербларнинг тозаланишини қоралайди. 1997 йилда у Консерваторлар партияси етакчилигига номзодини илгари сурган Уилям Хейгни оммавий равишда қўллаб-қувватлайди.

2001 йилда баронесса Тетчернинг соғлиғи ёмонлашишни бошлайди ва у сиёсий фаолиятини тугатади. Бир нечта микроинсультдан кейин шифокорлар унга оммага кўриниш бермасликни тавсия қилади. Бундан ташқари, 2008 йилда қизи Керол айтганидек, Тетчер деменциядан азият чеккан.

2003 йилда унинг тушмур ўртоғи Денис 88 ёшида оламдан ўтади ва Тетчер кўпчиликнинг кўнглини ларзага келтирган нутқини сўзлайди: “Бош вазирлик — ёлғизлар иши. Қайсидир онда шунақа бўлиши керак: оламон ичидан туриб бошқариб бўлмайди. Аммо Денис билан мен ҳеч қачон ёлғиз қолмадим. Ажойиб эркак. Ажобий инсон. Ажобий дўст”.

Кейинги йилларда инсульт туфайли хотира муаммолари билан курашган Тетчер сиёсат ва медиадан узоқда юради. 2013 йил 8 апрелда ХХ асрдаги энг кўзга кўринган сиёсий арбоблардан бири бўлган Маргарет Тетчер вафот этади.