8-noyabr sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan “Storojevoy” harbiy kemasidagi isyon ko‘tarib, Kommunistik partiya faoliyatiga qarshi chiqqan dengizchilar, “Stokgolm qirg‘ini” — shved zodagonlarining o‘ldirilishi hamda suv osti kemasida zaharlangan odamlarga oid faktlar o‘rin olgan.
Harbiy kemada isyon ko‘tarib, uni olib qochgan sovet dengizchilari
1975-yil 8-noyabr kuni Boltiq floti tarkibidagi “Storojevoy” jangovar kemasida isyon yuz bergandi. Bosh ko‘targanlar kema hududini SSSRdan mustaqil deb atab, davlat televideniyesi orqali to‘g‘ridan to‘g‘ri efir talab qilgan. Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi Markaziy qo‘mitasi rahbari Leonid Brejnev isyondan xabar topgach, “Storojevoy”ni butun jamoasi bilan birga yo‘q qilishni buyurib, unga harbiy aviatsiya va Boltiq floti kemalarini yuborgan.
“Kemada isyon, komandir hibsda”
O‘sha yilning 7-noyabr kuni SSSRda Oktabr inqilobining 58 yilligi nishonlangan. An’anaga muvofiq Rigada harbiy-dengiz parad o‘tkazilgan: jangovar kemalar orasida bundan ikki yil oldin Kaliningraddagi “Yantar” kemasozlik zavodida ishlab chiqarilgan zamonaviy “Storojevoy” alohida ajralib turardi.
Paradning ertasi kuni, 8-noyabrda kema ekipaji va ofitserlar tarkibi hordiq chiqargan — muammo yuz berishini hech kim kutmagan ham. Ammo soat 22:30 da C-263 suv osti kemasining palubasida “Storojevoy”ning matrosi va katta leytenant Firsovi paydo bo‘lgan. Versiyalardan biriga ko‘ra, ular suv kemaga arqon yordamida, boshqasi bo‘yicha — sovuq suvga qaramay suzib kelgan.
Ikkisi ham hayajonli holatda bo‘lgan va “Storojevoy” egallab olingani bois qochganliklarini ma’lum qilgan. Dastavval ularning mast holatda emasligi tekshirilgan. Ofitserlarning shovqiniga yetib kelgan suv osti kemasi ofiserlariga katta leytenant Firsov hisobot bergan: “Kemada isyon, komandir hibsga olingan. Isyonchilarga komandirning siyosiy-ma’rifiy va tarbiyaviy ishlar bo‘yicha o‘rinbosari (“zampolit”) — III rang kapitani Valeriy Sablin boshchilik qilmoqda”. Ofitserlar avvalida sarosimaga tushgan: Firsovning aytganlari haqiqatga mos kelishi qiyin edi.
Boshqa tomondan katta leytenant aqli-hushi joyida ko‘rilgan. U “zampolit” Sablin kemani egallab olgani va Leningradga borib, “Avrora” yonida turgan holda inqilob boshlanganini e’lon qilmoqchiligini aytgan. Soat 01:00 larda suv osti kemasi ofitserlari “Storojevoy” langarni ko‘targanini ko‘rgach, barcha shubhalar tarqab ketgan.
Leytenant Firsovning qochib ketishidan bir necha soat oldin “zampolit” Valeriy Sabrlin II rang kapitani Anatoliy Potulniy — “Storojevoy” komandirining oldiga kirib, gidroakustiklar postida tartibsizlik boshlanganini ma’lum qilgan. Gap nimada ekanini so‘ragan komandirga javoban “zampolit” uni tezroq borishga undagan.
Gidroaskutiklar bo‘lmasidagi komandirni pistoletli matros qo‘riqlagan. Potulniy o‘z “qamoqxonasi”da kema kutubxonasiga tegishli bir nechta kitob va ichiga ism-familiyasi yozilgan konvertni topgan. Uning ichida Sablin yozgan xat bor edi: “Kechir, boshqacha yo‘l tuta olmayman”. Kemadagi barcha telefon go‘shaklari olib qo‘yilgan, boshqa aloqa vositalari o‘chirilgan.
Komandirni asirga olgan Sablin kayutada 13 ta ofitser va 13 ta michmanni to‘plab, partiya rahbariyati inqilob g‘oyalaridan butunlay chekinib ketganini bildirgan. Sablin savdodagi muammolar, oliy ta’lim muassasalariga qabul tartiblarining buzilishi va amaldorlar tomonidan masabni suiiste’molga qilishga oid mashhur ishlarni gapirgan. “Zampolit” Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi rahbariyati Lenin tomonidan belgilab berilgan sotsializmni qurish yo‘lidan og‘ib ketganini aytgan.
“Kimnidir umumxalq sudiga tortish va qonun doirasida qattiq javobgarlikka jalb etish vaqti keldi. Bizning chiqishimiz — chaqnashni yuzaga keltirishga xizmat qiladigan kichik impuls”, — degan Sablin.
Keyinchalik SSSR Mudofaa vazirligi komissiyasining aniqlashicha, Sablin Kronshtadt kemasiga o‘zboshimchalik bilan o‘tish, uni mustaqil hudud deya e’lon qilish va ekipaj nomidan partiya rahbariyatidan Markaziy televideniye orqali chiqish qilishi uchun imkoniyat berishni talab qilish taklifini bildirgan.
Shundan keyin “zampolit” tarafdorlardan biri isyonni amalga oshirishga yoki unga qarshi ovoz berish taklifini ilgari surgan. Ovozlar deyarli ikkiga bo‘lingan. Qarshi bo‘lganlar xizmat bo‘lmalariga qamalgan. Keyinroq kemaning shaxsiy tarkibiga tanlovni amalga oshirish imkoniyati berilgan. Dengizchilar “Potemkin jangovar kemasi” filmini tomosha qilish uchun to‘plashgan.
“Knyaz Potyomkin-Tavricheskiy” jangovar kemasida 1905-yilda yuz bergan dengizchilar isyoni SSSRda inqilobiy kurashning asosiy mafkuraviy g‘oyasi hisoblangan. Film yakunlangach, Sablin jamoaga o‘z fikrlarini ma’lum qilgan.
“Kemaning barcha shaxsiy tarkibi ham Sablinning targ‘ibotiga qo‘shilmagan — bunga alohida matros, starshina va ofitserlarning komandirini ozod etishga va Sablinni qo‘lga olishga bo‘lgan urinishi dalil bo‘la oladi. Biroq Sablinning tarafdorlari ushbu urinishlarni yo‘qqa chiqargan”, — deyiladi SSSR Mudofaa vazirligi komissiyasi hisobotida.
Isyonchilar vaziyatni tezda nazoratga olgan. Matroslar qo‘lga olingan ofitserlar o‘rnini egallagan. Shoshilganda kemani tutib turadigan arqonlarni yechishga vaqt bo‘lmagan — ularni boltalar bilan chopishgan.
“Biz boshlagan inqilob”
Sodir bo‘lgan holat haqida Boltiq floti vitse-admirali Anatoliy Kosovga hisobot berishgan. U tezkor shtabga yetib kelib, kema jamoasiga langarni tushirishni buyurgan. Kosov komandir “Storojevoy”ni boshqarmayotganini tushungan va kema Sablin boshqaruvida ekani tasdiqlangan. Qo‘mondonlik fikricha, Sablinning maqsadi suv osti kemalarini yo‘q qilishga mo‘ljallangan katta “Storojevoy”ni Shvetsiya suvlariga olib kelib, siyosiy boshpana so‘rash bo‘lgan. 1961-yilda sovet harbiy-dengiz floti ofitseri Yonas Pleshkis yuk tashuvchi kema orqali xuddi shunday yo‘l tutgandi.
“Storojevoy”ni qidirish uchun Yurmaladan 20 kilometr uzoqlikdagi Tukums aerodromida joylashgan 668-sonli bombardimonchi aviatsiya polka ko‘tarilgan. O‘quv “trevoga”si bo‘yicha uchuvchilar shifrlangan topshiriqlarni olgan: unda SSSR suvlariga jangovar kema bostirib kelgani qayd etilgan. Uchuvchilar oldiga “nishonni topish va uni yo‘q qilishga tayyorgarlik ko‘rish” vazifasi qo‘yilgan. Aviatsiya qidiruv ishlarini boshlagan, ammo ob-havo tumanli edi.
Bombardimonchilardan birining omadi chopgan: suv ustidagi nishonni topgan. Uchuvchi kema yo‘nalishi bo‘ycha bir nechta bombani tashlab, vazifa uddalandi degan fikrda bazaga qaytgan. Biroq keyinchalik ma’lum bo‘lishicha, uchuvchi “Storojevoy”ni emas, balki sovetlarning yuk tashuvchi kemasini nishonga olgan.
Bu paytda “Storojevoy” o‘z yo‘nalishini davom ettirayotgandi. Shvetsiya suvlariga naqadar 43 mil va 2,5 soatlik masofa qolgan, Kronshtadtga qadar bo‘lsa — 330 mil va 18 soat. Shtabdagilar kema Shvetsiyaga ketayotganiga ishongan. Shu bilan birga, jangovar aviatsiya Riga ko‘rfazini ko‘zdan kechirishni davom ettiravergan. Uchuvchilar ko‘rfazda baliqchilarning ko‘plab kemalari borligini va bomba tashlash kutilmagan qurbonlarni yuzaga keltirishi mumkinligini ta’kidlagan.
“Bombalarning dastlabki seriyasi kema palubasining o‘rtasiga tushib, qo‘plamalarni yakson qilgan va kema rulini ishdan chiqargan. Qolgan bombalar kema o‘qidan og‘ishgan holda tushib, parraklarga shikast yetkazgan”, — deydi zaxiradagi general-mayor Aleksandr Simbalov.
Bu vaqtga kelib isyonchi dengizchilarning inqilobiy xohishlari so‘ngan. Keyinroq tergov davomida ma’lum bo‘lishicha, ular o‘zlariga kelib, shikast yetgan va ustida jangovar samolyotlar uchib yurgan kemada ekanliklarini tushungan. Samolyotlar zarba berishga tayyorligini ko‘rgan dengizchilar istalgan vaqtda halok bo‘lishlari mumkinligini anglay boshlagan.
Shuningdek, bir necha isyonchi “Storojevoy” komandiri Anatoliy Potulniyni ozod etishga kirishgan. “Men pistolet, qolganlar esa avtomat olib, ikki guruhga bo‘lindik. Ko‘prik yonida Sablinni ko‘rdim va uni otib tashlash fikri paydo bo‘ldi, ammo adolat uchun kerak bo‘lishini o‘ylab, oyog‘iga o‘q uzdim — u yiqildi”, — deydi kema kapitani Potulniy.
Shundan keyin komandir aloqa markaziga ko‘tarilib, radio orqali “kemada tartib qayta tiklanganini” e’lon qilgan.
“Storojevoy”dagi isyondan keyin ekipaj tarqatib yuborilgan. Ko‘plab ofitserlar va komandirlar hayfsan olgan, unvonlaridan mahrum bo‘lgan va partiyadan chetlatilgan — bu ularning karyerasiga nuqta qo‘yilganini bildirardi. Bundan tashqari, Boltiqdagi ma’lumotlar tarqalib ketishining oldini olish bo‘yicha favqulodda choralar ham ko‘rilgan.
“Storojevoy”ni uchta okeandan olib o‘tib, Uzoq Sharqqa olib borishgan. SSSR tarqalgach, “zampolit” Valeriy Sablin va uni isyonda qo‘llab-quvvatlanganlar siyosiy repressiya qurbonlari sifatida qaralgan. 1994-yilda uning ishi qayta ko‘rib chiqilgan. Rossiya Oliy sudi harbiy kollegiyasi “yangi vaziyatlar sabab ko‘rilgan”, biroq Sablin va uning yaqin sherigi matros Aleksandr Shein to‘liq reabilitatsiyaga erishmagan.
“Stokgolm qirg‘ini”: shved zodagonlarining o‘ldirilishi
1397-yilning shu kunida Norvegiya va Shvetsiyada Daniya qirollarining hokimiyati e’lon qilingan Kalmar ittifoqi tuzilgandi. Ushbu birlashuv Skandinaviya hamda tarkibiga Shimoli-G‘arbiy Yevropa shaharlari kirgan Ganza savdo ittifoqiga qarshi turish maqsadida yuzaga kelgan.
Kalmar ittifoqining tashabbuskori Daniya qirolichasi Margarita edi. Ittifoq har bir a’zo davlat uchun keng avtonomiyani ta’minlashi kerak bo‘lgan. Shu bilan birga, davlatlar qurolli mojaro holatida bir-birga yordam berish majburiyatini olgan. Kalmar ittifoqi beqaror edi — Daniya va Shvetsiya birinchilikni qo‘ldan boy berishni istamagan.
Ittifoq faoliyati davomida dehqonlarning ahvoli sezilarli darajada yomonlashgan: ular tobora kuchayib borayotgan feodal qaramlikka tushib qolgan. Ushbu jarayon sabab dehqonlar isyon ko‘tarib turgan. 1512-yili yuz bergan shu kabi isyonlarning birida Sten Sture Stokgolmni egallagan. U o‘zini Shvetsiyaning muvaqqat hukmdori deya e’lon qilgan, biroq mazkur qarorni cherkov qo‘llab-quvvatlamagan. Din peshvolari daniyaliklar tarafiga o‘tgan. O‘shanda Sture arxiyepiskop Gustav Trolleni zindonband etgan. Trolle sulolasining barcha vakillari Daniya monarxlarini qo‘llab-quvvatlashni boshlagan. Daniya qiroli Kristian II arxiyepiskov himoyasiga chiqqan. Gustav Trollening tarafdorlarni monarx ko‘magida Sturega urush e’lon qiladi.
Shvetsiya muvaqqat hukmdori Kristian II bilan jangda halok bo‘ladi, ammo uning qo‘shini qarshilik ko‘rsatishni davom etadi. Shunda Daniya hukmdori shved askarlarni taslim bo‘lishga chaqirib, ularni afv etishni va’da qiladi. Bundan tashqari, Kristian shved qoqnunlariga rioya etishga va yetakchilarni mahalliy vakillardan tayinlashni kafolatlaydi. 1520-yilning 4-noyabrida Daniya, Shvetsiya va Norvegiya monarxiga toj kiydirish marosimi boshlanadi.
Qirg‘in bilan yakunlangan marosim
Bayramni nishonlash uchun Stokgolm ko‘chalariga yuzlab odamlar chiqqan. Ko‘tarinki kayfiyatdagi shahar aholisi oldinda qirg‘ini kutib turganini o‘ylamagan ham. Kristian Sture tarafida bo‘lganlarga yana afv e’lon qilinishini va’da bergan. Toj kiydirish marosimida Shvetsiyaning obro‘li oilalari vakillari hamda kamida 50 nafar shaharlik ishtirok etgan. Ziyofat avj pallasida Gustav Trolle monarxga yetkazilgan zararni qoplash va “bid’atchilarni” jazolashni bo‘yicha iltimos bildirgan.
Arxiyepiskop o‘zining barcha eski dushmanlari ismini aytgan. Shunday qilib bayram shved aristokratlaridan qasos olish marosimiga aylangan. Saroy darvozlari yopilgan. Ayrim nomdor shaharliklar dasturxondan to‘g‘ridan to‘g‘ri olib chiqib ketilgan. Zalda bo‘lgan cherkov xodimlari Sturening tarafdorlarni “bid’atchilar” deb e’lon qilgan.
Ertasi kuni ommaviy qatl boshlangan. Shahar markazida ikki nafar episkop o‘ldirilgan. 9-noyabr kuni o‘ldirilgan shaharliklar soni 100 nafarga yaqinlashgan — ularning boshi tanasidan judo qilinib, osib qo‘yilgan. Keyinroq Sten Sturening ko‘milgan jasadi kovlab olinib, yoqib yuborilgan. O‘ldirilganlar orasida shahar kengashining 14 nafar a’zosi va 3 nafar burgomistr ham bor edi.
Kristian II dvoryanlarning o‘ziga qarshi bosh ko‘tarilishiga olib kelgan bir nechta islohotlarni o‘tkazgan. Monarx yer egalari va dehqonlar o‘rtasidagi munosabatlarga aralashish huquqini qo‘lga kiritgan. Dehqonlarning vazifalari tartibga solingan. Bundan tashqari, yer egalarining savdolarni o‘tkazish bo‘yicha imkoniyatlari cheklangan. Monarxning tashqi siyosatdagi omadsizlikliklari ham unga pad bergan. Cherkov ham Kristian II dan yuz o‘girgan va bularning barchasi monarxga qarshi qo‘zg‘alonga sabab bo‘lgan. Dvoryanlarga yangi soliqlardan norozi shaharliklar qo‘shilgan.
Kristian II oilasi bilan birga Germaniyaga suzib etgan, keyin esa Belgiyaga ko‘chgan. Daniya qiroli sifatida uning amakisi Frederik saylangan. 1531-yilda Kristian II yo‘qotilgan taxtini qaytarishga uringan. Biroq u Daniyadagi Sennerborg qal’asida qamoqqa olingan. U umrining oxirgi kunlarini shu yerda o‘tkazishga majbur bo‘lgan.
“Nerpa” suv osti kemasidagi halokat va bunda ayblangan komandir
2008-yil 8-noyabr kuni K-152 “Nerpa” atom suvosti kemasida avariya yuz bergandi. Soat 17:56 da suv tubida bo‘lgan kemaning KHK (kemaning hajmli kimyoviy) o‘t o‘chirish tizimi kutilmaganda ishlab ketgan.
Hodisa oqibatida kemada bo‘lgan jami 220 kishining 20 nafari halok bo‘lgan. Bu butun Rossiya harbiy suvosti kemalari uchun katta zarba edi. “Nerpa” hind-dengiz kuchlari uchun qurilgan bo‘lib, sinovlar yakunlangach Hindistonga 10 yilga lizingga berilishi rejalashtirilgan.
Fojiadan keyin darhol jinoiy ish ochilgan va birinchi aybdor — shartnoma bo‘yicha xizmatchi matros Grobov topilgan. “Beparvoli” moddasi bo‘yicha, shuningdek, ekipajning yana to‘rt a’zosi ayblangan, jumladan, kema komandiri Lavrentyev ham.
Tergov jarayoni tahillaridan ko‘rish mumkinki, halokatning barcha sabablarini o‘rganish maqsadi bo‘lmagan, ishni o‘nlab yillar davomida tajribada qo‘llanilgan shablonga ko‘ra yopishga urinishgan. “Nerpa” komandiri qasddan o‘z xatti-harakatlari bilan og‘ir oqibatlarni yuzaga keltirgan avariyani paydo qilganlikda ayblangan.
“Nerpa”dagi insonlarning bevosita o‘limiga o‘t o‘chirish tizimi to‘ldirilgan GOST talablariga javob bermaydigan 114B2 xladon bilan to‘ldirilgani sabab bo‘lgan. Uning 64,4 foizi zaharli tetraxloretilendan va faqat 34,6 foizi haqiqiy 114B2 xladonidan iborat edi. Aftidan tergov quyidagi nozik masalalarni ko‘tarishni xohlamagan:
- qiymati 5 million rubldan kam turmaydigan sof xladonning katta qismini kim sotib yuborgan yoki o‘zlashtirgan (Rossiyada xladon ishlab chiqarilmaydi va u defitsit hisoblanadi)?;
- olovni o‘chirish tizimi sifatiga aynan kim javob bergan va nimaga ushbu sanoat korxonasida nazorat o‘tkazilmagan?.
“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.
Izoh (0)