SSSR rahbariyati tarkibidan o‘rin olgan chinozlik Tursunoy, monopoliyachilarni tanqid qilgan Islom Karimov, najot — terakda! O‘zbek matbuoti 25-aprelda nimalar haqida yozgan?

Tarix — hayot takrorlardan iborat ekani haqida saboq beruvchi eng yaxshi ustoz; har kunlik bu saboqlardan doim ham vaqtida va to‘g‘ri xulosalar chiqarilmasa-da, tarix baribir eng yaxshi ustozligicha qolaveradi.

Ham O‘zbekistonning, ham jahonning bundan 90, 60 va 30 yil avvalgi manzarasiga o‘zbek matbuoti ko‘zi bilan imkon qadar nazar solish ham qiziq, ham foydali ko‘rindi. Bundan o‘n yillar avval aynan bugungi sanada nimalar bo‘lgan, davr matbuoti ular haqida nima deb yozgan, jamoatchilikning munosabati qanday edi — bularning barini “Kun matbuoti tarixi” rukni orqali kuzatib borish mumkin.

90 yil avval. 25-aprel, dushanba

“Qizil O‘zbekiston” va “Yosh leninchi” kabi markaziy gazetalar 1932-yil 25-aprel kuni chop etilmagan.

60 yil avval. 25-aprel, chorshanba

SSSR Oliy Soveti (parlamenti)ning 1962-yil 18-martda saylangan yangi (oltinchi chaqiriq) tarkibining birinchi sessiyasi 23-aprel kuni ochilgan. 24-aprel kuni parlament palatalari — Ittifoq Soveti va Millatlar Sovetining qo‘shma majlisi bo‘lib o‘tgan. Unda mamlakat oliy boshqaruv organi — SSSR Oliy Sovet Prezidiumi saylangan. Prezidium raisi etib Leonid Brejnev, uning O‘zbekistondan o‘rinbosari sifatida O‘zbekiston Oliy Soveti Prezidiumi raisi Yodgor Nasriddinova (ittifoq tarkibiga kiruvchi qolgan respublikalarning ham har biridan o‘rinbosar bo‘lgan), chinozlik mexanizator Tursunoy Oxunova esa Prezidiumning o‘zbekistonlik a’zosi etib saylangan.

Prezidium raisi G‘arb matbuotida ayrim hollarda osongina va tushunarli qilib “SSSR prezidenti” deb deb atalsa-da, aslida na Brejnevda va na uning o‘rinbosarlarida (Prezidium a’zosi Tursunoy Oxunovaning real vakolatlari haqida-ku gapirmasa ham bo‘ladi) real hokimiyat bo‘lgan; barcha kuch-qudrat KPSS birinchi kotibi va ayni vaqtda SSSR hukumati rahbari hisoblangan Nikita Xrushchyov qo‘lida edi.

Gazlida O‘zbekiston gaz sanoati istiqboliga bag‘ishlangan muhim tadbir o‘tkazilgani haqida xabar avval xabar berilgan edi. Shu tadbir tafsilotlari haqidagi materialda “Qizil O‘zbekiston” muxbiri shaharchaning kelajagini juda porloq deb baholaydi: “Bu yerda respublikamiz gaz sanoatining markazi barpo etiladi. Tabiiy gaz qazib chiqarish uchun eng mukammal va serunum uskunalar o‘rnatiladi... Yevropadagi gaz sanoati taraqqiy etgan mamlakatlar mutaxassislari gaz sanoati yuksak darajada rivojlangan va eng yangi texnika bilan qurollangan gaz konini ko‘rmoqchi bo‘lsalar, yana 3-4 yildan keyin Gazliga kelishsin” (baxtga qarshi, 1976 va 1984-yilgi vayronkor zilzilalar Gazlining porloq kelajagini yo‘qqa chiqardi, hisob; ma’lumotlarga ko‘ra, bu zilzilalarga hududda aynan gazning tartibsiz tarzda qazib olinishi sabab bo‘lgan bo‘lishi mumkin).

“Qizil O‘zbekiston”ning bu sonida e’lon qilingan “Turkiya olimlari O‘zbekistonda” nomli kichik va oddiy xabarcha ham qiziq. Oradan 30 yil o‘tib, O‘zbekiston ushbu mamlakat bosh vaziri tashrifini eng muhim voqealaridan biri sifatida kutadi (bu haqda quyiroqda o‘qing).

Xorij xabarlari blokida ham bir qator gapdan iborat bir xabar e’tiborni tortadi: “Singapur bosh ministri Li Kuan Yu uch kunlik rasmiy vizit bilan Dehliga keldi”. Bu vaqtda Li Kuan Yu Singapur bosh vaziri etib tayinlanganiga uch yil to‘lib-to‘lmagan, u “uchinchi dunyo” davlatini “birinchi dunyo”ga olib o‘tish yo‘lidagi dastlabki qadamlarni tashlayotgan bir fursat edi. Oradan 28 yil o‘tib, 1990-yili u bosh vazir kursisini bo‘shatganida, Singapur dunyoning rivojlangan davlatlari qatoriga kirib ulgurgan edi.

30 yil avval. 25-aprel, shanba

1992-yilgi O‘zbekistonning Turkiyaga munosabati qanday bo‘lganini Oliy Kengash va Vazirlar Mahkamasi gazetasi hisoblangan “Xalq so‘zi”ning muqovasidan ham tushunib olish mumkin — chiroyli harflar bilan yozilgan: “O‘zbekistonga xush kelibsiz, muhtaram Demirel! Qadamlaringizga hasanot!” degan so‘zlariga biror qo‘shimcha qilish o‘rinsiz, shuning o‘ziyoq butun kayfiyat, hurmat-e’tiborni ko‘rsatib turibdi.

“Xalq so‘zi”ning bu soni O‘zbekiston—Turkiya munosabatlariga keng o‘rin ajratgan. Masalan, mustaqillik qo‘lga kiritilgandan to 1992-yil apreligacha bo‘lgan davrdagi munosabatlar tarixi berilgan. Undan, masalan, prezident Islom Karimov mart oyida Shveysariyaga amalga oshirgan tashrifi chog‘ida ham Turkiya bosh vaziri Sulaymon Demirel bilan uchrashganini, 18-mart kuni bir guruh o‘zbekistonlik qutqaruvchilar gumanitar yordam bilan vayronkor zilziladan jabr ko‘rgan Erzinjon shahriga jo‘nab ketganinin bilib olish mumkin.

O‘zbekiston mustaqillikning dastlabki yillarida bozor iqtisodiyotiga o‘tishda Turkiya modelini tanlagan edi. Bosh vazir Demirelning tashrifi arafasida “Xalq so‘zi” gazetasi ushbu modelning tarixi va afzalliklari, uni O‘zbekistonda tatbiq etish imkoniyatlari haqida Toshkent siyosatshunoslik va boshqaruv instituti, Toshkent moliya instituti, Toshkent texnika universiteti olimlari ishtirokida davra suhbati uyushtirgan. Suhbat davomida Texnika universiteti prorektori, professor Muhammadamin Abdusalomov turk ishbilarmonlari dastlabki uchrashuvlar vaqtida O‘zbekiston vakillariga past nazar bilan qaraganini eslab o‘tgan.

“Bizning turk ishbilarmonlar bilan uchrashuvimiz boshida shunday taassurot tug‘ildiki, go‘yo biz Afrikaning qandaydir eng qoloq mamlakatidan kelganmiz. O‘rta Osiyo va Qozog‘iston davlatlarining ilmiy-ishlab chiqarish sohasidagi kuch-imkoniyatlari bir qator jihatlarda turklarga nisbatan tenglashtirib bo‘lmas darajada boy ekanligini tushuntirganimizda, hayratdan yoqa ushlashdi. Bizning imkoniyatlarimiz jahon ahamiyatiga molikdir va bu bilan faxrlansak arziydi. Turk sarmoyadorlarni u juda ham qiziqtirib qoldi... Bizning imkoniyatlarimiz og‘ir daqiqalarda turk iqtisodiyotini ham bundan buyon qo‘llashi mumkin”, — degan professor Abdusalomov.

24-aprel kuni Vazirlar Mahkamasi Rayosatining kengaytirilgan majlisi bo‘lib o‘tgan, unda respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim masalalari muhokama qilingan. Majlisda nutq so‘zlagan prezident Islom Karimov, jumladan, “o‘z tarmog‘ida monopoliyachi bo‘lgan juda ko‘p jamoalar ishlab chiqarishni ko‘paytirish o‘rniga aksincha ish tutib, kamaytirayotganliklari”ni tanqid qilgan. “Masalan, Toshkent lak-bo‘yoq zavodi so‘nggi vaqtda mahsulot ishlab chiqarishni 40 foiz kamaytirib yubordi. Ammo mahsulot narxini 40 foiz oshirdi! Xullas, ko‘pgina korxonalar va tashkilotlar narx-navoni iqtisodiy jihatdan asoslamay oshirish hisobiga foyda olishni ko‘paytirmoqda”, — deya davlat rahbarining chiqishidan iqtiboslar keltirgan “O‘zbekiston ovozi”.

“Xalq so‘zi” gazetasining “Vazirlik tashvishlari” ruknida bu safar O‘rmon davlat komiteti raisi Abdushukur Xonazarovdan olingan intervyu e’lon qilingan. Rais suhbat davomida birgina terak bilan O‘zbekistonning yog‘och-taxta mustaqilligini ta’minlash mumkinligina ishora qilgan: “Suriyada bittagina 900 gektarlik terakchilik davlat xo‘jaligi bor. U mamlakatning qurilishbop yog‘ochga bo‘lgan ehtiyojini to‘la qoplaydi... O‘zbekistonda 20 ming gektar terakzor barpo etilsa, qog‘oz va qurilish materialini chetdan olishga deyarli hojat qolmasdi. Agar har bir viloyatda 1500—2000 gektar atrofida terakzor bo‘lsa, ana shu orzumiz amalga oshishi muqarrar”.

E’tiborga molik boshqa xabarlar ham bor: Hisor tog‘ tizmalarining Surxondaryo viloyatdagi qismida namgarchilik ortib ketishi oqibatida 20 ming kub metr yer ko‘chgan. “Tog‘ qishloqlariga boradigan yo‘lning 1,5 kilometr masofadagi qismi to‘silib qoldi. Tuproqning ko‘chish yo‘lida joylashgan Sariosiyo rayoni Xubon qishlog‘idagi maktab binosi qulab tushdi... Viloyat hokimligi Xubon qishloq aholisini xavfsiz joyga — Denov pivo-konserva zavodining dam olish zonasiga ko‘chirdi”, — deya O‘zA axborotini e’lon qilgan “Xalq so‘zi”.

1992-yilgi gazetalarda deyarli har hafta u yoki bu mamlakatdan O‘zbekistonga insonparvarlik yordami kelgani haqida xabarlar beriladi. Bu safar Gollandiya (Niderlandiya) muruvvat qo‘lini cho‘zgan: “200 ming dollarli bu tuhfa oziq-ovqat mollari, shuningdek, kompyuter, bir marta ishlatishga mo‘ljallangan shpritslardan iborat. 23-aprel kuni O‘zbekiston Ijtimoiy ta’minot vazirligi binosi oldida ana shu armug‘onni qabul qilib olish marosimi bo‘ldi... Uzoq Gollandiyadan keltirilgan insonparvarlik madadining bir qismi shu kuniyoq poytaxtimizdagi qariyalar uyiga hamda bolalar internatiga topshirildi. Bu muruvvatdan yetim-yesirlar, beva-bechoralar, faxriylar, nogironlar bahramand bo‘lishadi”.

“O‘zbekiston ovozi”ning bu kungi sonida bugungi kun nuqtai nazaridan e’tiborga molik yana bir material bor: 1916-yili Toshkentda tug‘ilgan Sattor Hamzayev og‘ir urush xotiralarini so‘zlab bergan va uning bu hikoyalari Sovet davlati 1941—1945-yilgi Ulug‘ Vatan urushidan avval keltirib chiqargan hamda ko‘plab tarixchilar tomonidan Ikkinchi Jahon urushining bir qismi sifatida ko‘riladigan Finlyandiya urushi va Polshaga yurishdan boshlanadi.

Ushbu material huquqlari mualliflarida saqlangan holda e’lon qilish sharti bilan “Daryo” internet-nashriga taqdim etildi