Yadroviy qurolli Qozog‘istonga murojaat, Buxoro amirining O‘zbekistondan surgun qilingan oqsoqoli, Pokistondagi harbiy asirlarni Toshkentga qaytarish masalasi. O‘zbek matbuoti 23-aprelda nimalar haqida yozgan?

Tarix — hayot takrorlardan iborat ekani haqida saboq beruvchi eng yaxshi ustoz; har kunlik bu saboqlardan doim ham vaqtida va to‘g‘ri xulosalar chiqarilmasa-da, tarix baribir eng yaxshi ustozligicha qolaveradi.

Ham O‘zbekistonning, ham jahonning bundan 90, 60 va 30 yil avvalgi manzarasiga o‘zbek matbuoti ko‘zi bilan imkon qadar nazar solish ham qiziq, ham foydali ko‘rindi. Bundan o‘n yillar avval aynan bugungi sanada nimalar bo‘lgan, davr matbuoti ular haqida nima deb yozgan, jamoatchilikning munosabati qanday edi — bularning barini “Kun matbuoti tarixi” rukni orqali kuzatib borish mumkin.

90 yil avval. 23-aprel, shanba

“Qizil O‘zbekiston”ning bugungi bosh maqolasi — “Pravda” gazetasida bosilgan “Paxta ekishga zarbdor sur’at va sifat” sarlavhali material tarjimasidir. Moskva gazetasi O‘rta Osiyo respublikalarida yer haydash va chigit ekish kampaniyasi sust, rejadan ortda qolgan holda olib borilayotganini tanqid qilgan. Xususan, bunday muhim pallada yerlarni haydash uchun nafaqat traktor kabi “Ovro‘pa texnikalari”dan, balki an’anaviy omoch, ot va eshakdan ham foydalanish zarurligini uqtirgan.

“Masalan, Tojikistonda ekinga tayyorlanish vaqtida Ovro‘pa asboblarini kirgizish yo‘lida ommaviy ish butunlay olib borilmadi. Natijada so‘qa omborlarda va omoch dalalarda bo‘ldi. Hozir haydov qizigan chog‘da ‘Omochga qarshi kurashga’ degan quruq shior maydonga otilmoqda. ‘Kommunist Tojikiston’ gazetasi shunday sarlavha ostida bosh maqola yozib, omochning ishlatilishiga qarshi chiqadi. Omochning har holda haydov ishida katta rol o‘ynay turgani to‘g‘risida bir so‘z ham yo‘q. Shu sababli, bir tomondan, Ovro‘pa dehqonchilik asboblarini kirgizish uchun, ikkinchidan, ‘omochga qarshi kurashuvga!’ shiori singari butun zapaslarning paxta maydonida g‘alaba qilish uchun safarbarlik qilinishini qiyinlashdira turgan ‘so‘l’ qingg‘ayishlarga qarshi kurashuv kerak”, — deyiladi maqolada.

1930-yillardagi sovet gazetalariga xos tarzda, “Qizil O‘zbekiston”ning bu soni ham tanqidiy chiqishlar hamda “sovet davlati dushmanlari”ni fosh etishga bag‘ishlangan xabar va materiallarga to‘la. “Xonobod selposini quzg‘un bosdi” sarlavhali xabarda Qurama rayonidagi “selpo bag‘ridan joy olgan Haydarov, Sulaymonqulov, Eshonqulovlar” quzg‘unlarga o‘xshatiladi, dehqonlar uchun ajratilgan mahsulotlar ularning qo‘lidan nariga o‘tmayotgani qoralanadi.

“Bularning uylariga borib qolsangiz, toza sanoat mollariga ko‘zingiz tushib, esingizdan ketasiz. Bu ahvol kechirilmaslikdir. Haydarov, Eshonqulovlar Yangiobod qishloqlaridagi mashhur boylarning arzandasi bo‘lishiga qaramasdan, bular kimlarning yordami bilan eng muhim idoralarga joylanib olganlar... Umuman aytganda, Xonobod selposidagi bir qator achinarli ahvollar, yo‘qotilishi bilan selpo boshidagi quzg‘unlarga tezdan chora ko‘rilishi lozim”, — deyiladi ismi oshkor etilmagan muallifning xabarida.

“Ko‘z bo‘yavchilar surgunga” sarlavhali xabar Buxoroning Losha qishlog‘ida 2-kolxoz raisi Madali Choriyev va sarkotib Juma Qurbonov ustidan o‘tkazilgan ochiq sud majlisi haqida. Ularning aybi — “yer haydash 100 foiz tamom bo‘ldi”, deb yolg‘on ma’lumot bergani. Sudda ularning boshqa qilmishlari ham sanab o‘tilgan. Masalan, “Choriyev... mushtumzor, ilgarida Buxoro amirining oqsoqoli bo‘lib kelgan. 10 yil bo‘yi batrak kuchidan foydalanib, ish haqi to‘lamagan Choriyev Muhamedov degan batrakning xotinini tortib olib, batrakning o‘zini o‘ldirgan... Choriyev ayblarining hammasini sud oldida kambag‘allar ochib berdilar... 154-uchastka xalq sudining sayyor sessiyasi Choriyevni 3 yil qamoqqa va undan keyin 2 yil muddat bilan O‘zbekistondan surgunga hukm qildi” (Choriyev, aftidan, faqat yolg‘oni uchun jazolangan — “qotil” deyilgan odam faqat surgun bilan qutulmas? Ehtimol, qotillik haqidagi ayblov tuhmatdir).

Gazetada O‘zbekiston poytaxti uchun muhim e’lon berilgan. Unda Toshkentda 20-aprpeldan 20-mayga qadar uy-joylar ro‘yxatdan o‘tkazilishi aytiladi. Ta’kidlanishicha, “ro‘yxat natijasida olingan butun ma’lumotlar, jumladan, xalqning ayrim gruppalarini uy-joy maydoni bilan ta’minlash masalasi Toshkent shahrining uy-joy qurilishi bo‘yicha besh yillik planini tuzish uchun asos bo‘lib, vodoprovod va kanalizatsiya qurilishi (ularni uylarga qo‘shuv) bobidagi vazifalarni yengillatajak”.

E’tiborga molik yana bir e’lon (afisha) bor, uning “Birinchi tovushli kinoning ochilishi” degan chorlovi yanada qiziq (ta’kidlash joiz, “Oltin tog‘lar” — sovet kinematografiyasidagi ovozli birinchi badiiy filmi hisoblanmaydi):

60 yil avval. 23-aprel, dushanba

“Qizil O‘zbekiston” va “Yosh leninchi” kabi markaziy gazetalar 1962-yil 23-aprel, dushanba kuni chop etilmagan.

30 yil avval. 23-aprel, payshanba

“Xalq so‘zi” gazetasi xabariga ko‘ra, Oliy Kengashning Millatlararo munosabatlar, til va madaniyat qo‘mitasining navbatdagi yig‘ilishida O‘zbekistonning yangi gerbi va madhiyasiga doir masalalar muhokama qilingan: “Qo‘mita raisi muovini Zinin O‘zbekistonning yangi davlat tamg‘asi loyihasi bo‘yicha fuqarolar fikrini o‘rganish natijalari haqida ma’lumot berdi... Maktub yozganlarning 91 foizi yangi davlat tamg‘asidagi musamman (sakkiz qirrali yulduz) ichidagi oy va yulduz tasvirini qoldirish fikrini bildirgan, 8 foizi esa musamman yulduz va oy tasvirisiz berilishi tarafdorlaridir”. Ta’kidlanishicha, qo‘mita yig‘ilishida “davlat tamg‘asining birinchi nusxasi bir ovozdan ma’qullandi,.. yangi madhiyaning musiqasini tayyorlash bo‘yicha tanlovni esa davom ettirish tavsiya qilindi”.

O‘zbekiston nafaqat gerbi va madhiyasini, balki alifbosini ham almashtirish ostonasida (aksiga olib, bu jarayon oradan 30 yil o‘tib ham to‘liq yakunlanmaydi). Yozuv masalasidagi muhokamalar qizigandan qizigan — mustaqil O‘zbekistonning mustaqil harflari qaysi alifboga asoslanishi kerak: lotinmi yo arab? (kirill qolaversin, degan gap yo‘q). Bir guruh faollar lotin deydi. Boshqa bir guruh esa arab imlosiga qaytish kerak, “axir bu Davlat tili to‘g‘risidagi qonunda ham ko‘zda tutilgandi-ku”, deb qarshi fikr bildiradi.

“Toshkent oqshomi” gazetasida Oliy Kengashning Xalqaro masalalar bo‘yicha qo‘mitasi raisi, xalq deputati, akademik Po‘lat Habibullayev bilan intervyu berilgan. Suhbat asosan xorijdagi o‘zbek vatandoshlar bilan munosabatlar, shuningdek, turli sabablarga ko‘ra chet ellarda qolib ketgan vatandoshlarni O‘zbekistonga qaytarish yo‘lida olib borilayotgan ishlar haqida. Suhbatning e’tiborga loyiq birinchi jihati — qo‘shfuqarolik masalasiga doir (ushbu suhbat arafasida “turli yillarda o‘z Vatanini tark etgan vatandoshlarimiz afv etilib, ularga Vatanlariga kelish uchun keng yo‘l ochib beruvchi” Oliy Kengash qarori qabul qilingan, “ular xohlagan paytda paytlarida kindik qonlari to‘kilgan ona yurtlariga kelish huquqiga ega bo‘lishgan”).

Muxbirning: “Huquqlaridan foydalanishlari bilan birga ular fuqarolikni ham qabul qilsalar kerak. Ya’ni, O‘zbekiston fuqarosi bo‘lishlari ham mumkin, to‘g‘rimi?”, degan savoliga, akademik Habibullayev shunday javob bergan: “Albatta. Yana bir tomoni shundaki, ular xorijiy mamlakatlarning qaysi birida fuqarolikni qabul qilgan bo‘lsalar, u saqlanib qoladi. Kelib bizda ikkinchi fuqarolikni olishlari mumkin”. Hozir, albatta, bunday emas — amaldagi qonunchilikka muvofiq, shaxs, jumladan, “ixtiyoriy ravishda chet davlatning fuqaroligini olgan bo‘lsa”, bu uning O‘zbekiston fuqaroligini yo‘qotishi uchun asos bo‘ladi.

Suhbatning ikkinchi qismi asosan 1979—1989-yillardagi Afg‘on urushi davrida asir olingan yoki bedarak yo‘qolgan o‘zbekistonlik harbiy xizmatchilarni (ularning soni ham kam bo‘lmagan va ular, boshqa safdoshlari bilan birga, saqlash joylarida isyonlar ham ko‘tarishgan) Vatanga qaytarish masalalariga qaratilgan:

Afg‘onistonning o‘zida esa vaziyat hamon tushunarsiz, prezident Najibullo mamlakatdan qochganmi yo Kobulda yashiringanmi, bu haqda 1992-yil 23-aprelida ham aniq ma’lumot yo‘q. Ayni vaqtda, “Pokiston bilan Erondan olingan xabarlarga qaraganda, shu mamlakatlarning siyosiy rahbariyati Najibullo tuzumi ag‘darib tashlanib, Afg‘onistonda islom hukumati tuzilishini qo‘llab-quvvatlamoqda” (bu maqsadlar keyinchalik ham kuchda qolgan bo‘lsa, oradan salkam 30 yil o‘tib, ular ro‘yobga chiqibdi).

Xorijdan yana bir qiziq xabar: “NATO rahbariyati Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi respublikalarini yadro qurol-yarog‘larini tarqatmaslik to‘g‘risidagi shartnomaga qo‘shilishga da’vat etdi. Bu, birinchi navbatda, Ukraina, Belarus va Qozog‘iston rahbarlariga qaratilganligi aniq. Chunki Hamdo‘stlikning xuddi shu respublikalaridagina hozir yadro qurol-yarog‘lari mavjuddir”. Ma’lumot uchun, bu uch respublika, xususan, Qozog‘iston 1992-yili Lissabon protokoliga qo‘shilgan va 1994—1996-yillar davomida barcha yadroviy qurol-yarog‘larini Rossiyaga topshirgan.

Ushbu material huquqlari mualliflarida saqlangan holda e’lon qilish sharti bilan “Daryo” internet-nashriga taqdim etildi