“Daryo” muxbiri Sirdaryo viloyatida joylashgan Gas Equipment Servic avtomobillarga gaz ballon o‘rnatish shoxobchasida bo‘lib, jamiyat rahbari Bahrom Gulmurodov bilan suhbatlashdi. Suhbatda avtomobillarga qanday turdagi gaz ballonlar o‘rnatilayotgani, uni o‘rnatish va uskunalar narxlarining keskin ortib ketishi hamda gaz ballonlarning portlab ketishi sabablari haqida so‘z bordi.
“Gaz ballon bomba emas”
Hozir odamlarda avtomobil gaz balloniga bo‘lgan munosabat ijobiy. Lekin ayrimlar uni mashinasiga o‘rnatishdan qo‘rqadi va gaz balloni borlarga qarata “bagaj”ida bomba olib yuribdi, deydi. Yo‘q, bu bomba emas. Hozirgi iqtisodiy holatdan kelib chiqilsa, gaz arzon va muqobil yoqilg‘i. Albatta, texnik xavfsizlikka rioya qilinsa, u xavfli emas. Agar xavfsizlikka amal qilinmasa, benzin ham keragicha xavf tug‘dira oladi.
Avtomobil moyi vaqtida almashtirib yurilsa, gazning motorga salbiy ta’siri yo‘q. Motor qurib qolishi esa gazga bog‘liq emas. Motor qurishi moydan yoki ko‘rsatilgan texnik xizmat sifatsizligidan bo‘lishi mumkin.
Bu sohaga 3 yil avval kirib kelganman. O‘sha paytda avtomobillar gaz ballon o‘rnatish uchun keladigan mijozlar soni ko‘proq edi, hozir esa kamaygan. 3 yil oldin kuniga 40 ta mashinaga gaz ballon o‘rnatilardi. Ayni paytda har kuni 30 ta mashinaga uskunalar o‘rnatilmoqda.
Mijozlar kamayishiga sabab mashinalar narxi oshib ketganidan deb o‘ylayman. Menimcha, aholi orasida avvalgiga qaraganda avtomobil sotib oluvchilar soni kamaygan.
Gaz ballon nima sababdan portlaydi?
Biz hozirda ko‘p modellardagi avtomobillarga gaz ballonlar o‘rnatmoqdamiz. Xususan, chet elda ishlab chiqarilgan mashinalarga ham. Ishlayotgan ustalarimizning ko‘pchiligi iymon-e’tiqodli yigitlar. Bizda mas’uliyatni his qilmaslik ilojsiz. Agar o‘rnatilgan gaz ballonlarga biror kor-hol bo‘lsa, u bizning bo‘ynimizda, deb hisoblaymiz. Odamning hayoti o‘yinchoq emas-ku, ularning farzandlari bor. Kutilmagan falokatlardan Allohning o‘zi saqlasin.
Oxirgi paytda mashinalar portlagani haqida xabarlar ko‘paydi. Menimcha, bunday baxtsiz hodisalar haydovchilarning loqaydligi sabab sodir bo‘ladi. Gaz ballon o‘rnatilgandan keyin haydovchi ustaxonadan chiqib ketayotganda: “balonni har 3 yilda bir tekshirtirishingiz kerak”, deb aytiladi. Afsuski, ayrimlar uskunani doimiy tekshiruvdan o‘tkazmaydi. Uzoqroq yuray, deb 3-4 so‘m berib, ko‘proq “davleniya” urdirishga harakat qilishadi. Bunda zapravkadagilarning ham o‘ziga yarasha mas’uliyati bo‘lishi kerak. Ayrimlar ballon gazi tugamasdan turib ustiga yana “davleniya” urdiradi. Balki, bu ishni yo‘limda to‘xtab yurmay, vaqtimni tejay, degan maqsadda qilar yoki ortiqcha damlatish xavfli ekanini bilmaydi. Biz gaz ballon lar sifatini tekshirib, keyin avtomobillarga o‘rnatamiz.
Masalan, 2 oy ilgari Jizzax viloyati Oqoltin tumanida bir mashina portlab ketdi. Uning gaz ballonini hech kim o‘rnatmagan, mashinasi zavodda gaz ballonli holatda ishlab chiqarilgan. Gaz ballon usti qoplangan bo‘lgan. Haydovchi uskunaga qaramagan, uning ichiga “musor” to‘planib, nam tortgan. Ballon zanglab, tashqari tomondan yemirilgan. Gaz ballon ichkarisidan yemirilishi tabiiy, lekin tashqaridan zanglashi portlashni tezlashtiradi. Mashina gaz balloni ortiqcha bosimni ko‘tara olmagan.
Ballonni metall shar sifatida tasavvur qiling, ichiga havo jo‘natilyapti, u shishadi va yana joyiga qaytadi. Metallni qayirasiz, to‘g‘rilaysiz, yana qayirasiz, to‘g‘rilaysiz. O‘sha ballonni boyagi joyi bo‘shashib, u yerdan metallning molekulalari qochadi. O‘sha joydan sinadi. Tashqari tomondan ham yemirila boshlasa, portlashga olib keladi.
Avtomobil gaz balloniga e’tiborli bo‘lish kerak. Uni doimiy ravishda ustasiga ko‘rsatib turish zarur. Hozir ko‘pchilik qo‘liga “klyuch” ushlamay qo‘ygan. Mashina yurib turgandan keyin unga qarash lozim. Gaz ballonni mashinaga o‘rnatayotganda ustaxona xodimidan litsenziya bormi, deb so‘rash kerak. Uskunani ko‘chadagi noqonuniy ishlayotgan ustaxonalarda o‘rnatish kerakmas. Maxsus gaz o‘rnatadigan korxonalarda o‘rnatish zarur. Ko‘chadagilarning birortasi gaz ballon bilan bog‘liq muammo bo‘lsa, bo‘yniga olmaydi.
Avtomobilga gaz ballon o‘rnatilgach, gaz quyishdan oldin uni sinash kerak. Gaz ballon faqat bosim ortib ketishidan va uni devorlari bosimni ko‘tara olmasligidan portlaydi.
Bizda tajriba yuqori. Korxonamizga avtomobillarga gaz ballonlar o‘rnatish uchun Toshkent shahri,Toshkent, Qashqadaryo viloyatlaridan ko‘pchilik keladi. Shu bilan birga, Samarqand, Jizzax, Sirdaryodan ham mijozlarimiz talaygina. Korxonamizda 20 yillik tajribaga ega xodimlar ham bor. Biz avtomobillarga SPG-1 metan ballonlarni o‘rnatamiz.
Gaz ballon narxi nega qimmatlashdi?
Hozirda Navoiy, Farg‘ona va Toshkent viloyatlarida 3 ta gaz ballon ishlab chiqaradigan zavodlar bor. O‘zbekistonga Xitoydan ham gaz ballonlar import qilinadi.
Gaz ballon narxi ko‘tarilib ketishining asosiy sababi uskuna yetishmasligi bilan bog‘liq. Uning tanqisligi ortgach esa narxlar 2 barobarga yuqoriladi.
Albatta, narxlar gaz ballon lar va ularni o‘rnatish uskunalari qayerda ishlab chiqarilganiga va sifatiga ham bog‘liq. Shunga qarab narxlar turlicha. Gaz ballonlar narxi 2021-yilning yoz oylarida osha boshlagan. Gaz ballon narxi ko‘tarilishi bilan, uni o‘rnatish uskunalari narxlari ham oshdi. Ammo ishchi kuchi, xizmat ko‘rsatish narxi ko‘tarilmadi. Chegara yopildi, xomashyo taqchil, deyishdi. Gaz ballon kamayib ketdi, ba’zida topa olmay ham qoldik. Keyin boshqa viloyatlardagi ustaxonalar bilan kelishib, gaz ballonlari bo‘lsa, sotib oldik.
Benzin oshganidan keyin gaz ballon narxi ham oshib ketdi, degan gaplar noto‘g‘ri. Chunki benzin oshmasidan avval ham gaz ballonlar narxi ko‘tarilib borayotgandi. Gaz ballon taqchil bo‘lib qoldi. Zavodlarni mahsulot yetkazib berish imkoniyati kamayib ketdi. Odamlar bizni noto‘g‘ri tushunishadi. Narxlarni ataylab oshirishyapti, deb o‘ylashadi. Biz narxlarni mijozni “qochirib” ataylab oshirmaymiz-ku! Bizning daromadimiz o‘sha-o‘sha turibdi. Pulimiz ko‘payib ketgani yo‘q. Odamlar benzin ko‘tarilgan paytda gaz ballon narxi ham ko‘tarilib ketdi, degan xayolga borishdi. Aslida unday emas. O‘zlaring, sun’iy oshirgansizlar, degan fikrlar ham bo‘ldi. Men bu masalada nari borsa o‘zimning viloyatimdagilar bilan kelishishim mumkin. Lekin butun respublika viloyatlari bilan narxlarni oshirishga kelisha olmayman-ku! Qolaversa narxni oshir, deydigan tashkilot ham yo‘q. Hamma korxona alohida, erkin ishlaydi.
Gaz ballon narxi aholi daromadlariga mosmi?
Ochig‘ini aytsam, gaz ballonning hozirgi narxlari odamlarning real daromadlariga umuman to‘g‘ri kelmaydi. Ular qiyinchilik bilan pul yig‘ib mashina oladi. Masalan, Rossiyada ishlab kelib avtomobil xarid qilishadi. Hayday desa, benzinning narxi qimmat, gaz ballon o‘rnataman desa u ham baland narxlarda.
Oddiy mashina mingan odam 1 oyda 3-4 mln so‘m daromad olishi mumkin. Bu holatda bir necha oy yemay-ichmay pul to‘plasa, gaz ballon o‘rnatishi mumkin ekan. Men bunday bo‘lishini sira xohlamasdim. Agar o‘zimning ixtiyorim bilan narxni ko‘tarish kerak bo‘lganda, ko‘tarmagan bo‘lardim.
Agar kimdir narxlarni sun’iy ko‘tarishgan deb o‘ylasa, xato bo‘ladi. Odamlar kutsam gaz ballon narxi tushadimi, deb ko‘p so‘rashadi. Bilmadim, deyman. Yordam bergim keladi, lekin ilojim yo‘q. Narx, bozor shunaqa. Biz ham gaz ballonni zararga qo‘yib bera olmaymiz-da. Ozroq kutishsa, balki zavodlar ishlab gaz ballon narxi tushib qolar.
Gaz benzindan qanchalik arzon?
Agar benzinning narxi pasaymasa, gaz ballonni qimmatga o‘rnatish o‘zini oqlaydi. Masalan, avtomobilingiz yangi bo‘lsa, unga sifati yuqori benzin quyasiz. Aytaylik, 9 ming so‘mlik. Kuniga 100 kilometr yurdingiz deylik: 10 litr benzin sarflansa, 90 ming so‘m bo‘ladi. Bu 1 oyda 2 million 700 ming so‘m, degani. Bunday holatda albatta, gaz ballon o‘rnatgan arzonga tushadi. Masalan, yuztalik gaz ballonni bir marta to‘ldirilsa (50 ming so‘m), Gentra avtomobili 280 kilometr yuradi. Gaz — benzindan ancha arzon yoqilg‘i. Shuning uchun ham hamma gaz ballon o‘rnatmoqda.
Biz gaz ballon narxi oshgan paytda xizmat narxini oshirmadik. Chunki bu odamlarga ortiqcha xarajat bo‘lib ketardi va narxlar yanada qimmatlashardi. Ko‘pchilik ballon o‘rnatmoqchi bo‘lsa, qarz havola qilib, qiynalib mashina sotib olgan bo‘ladi. Biz ham xizmat narxini oshirib yuborsak, bu noinsoflik bo‘lardi. Agar gaz narxi tushsa, keyin xizmat narxlarini ko‘tarmoqchimiz.
Bizda xizmat narxlari 3 yildan beri 20 ming so‘mgina ko‘tarilgan xolos. To‘g‘risi, sohadagi raqobatga 10 ming so‘m ham katta ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Agar boshqa xizmat ko‘rsatish korxonalaridan ozgina qimmat xizmat ko‘rsatsak, mijoz o‘sha korxonalarga boradi. Hozir sharoit shunday. 10 ming so‘m kim uchundir katta pul bo‘lishi mumkin. Ayniqsa, qarz olib gaz ballon o‘rnatayotgan odam kichik summalarni ham hisob-kitob qiladi.
Bizda bahor fasli va yoz boshlarida mijozlar kamayadi. Ko‘pchilik dehqonchilik ishlarini yoki qurilish boshlaydi.
Gaz benzindan kuchsizroq chaqnaydi. Shuning hisobiga avtomobilning “oborot” olishi sekinroq bo‘ladi. Mashinalar dasturi benzinga mo‘ljallangan. Nega propan qo‘ydirish kamaydi? Chunki propanning narxi oshib ketdi. U suyultirilgan gaz bo‘lgani uchun benzin bilan xarajatlari teng bo‘lib qoldi. Shunga propanga bo‘lgan talab pasayib ketgan.
Metan gaz ballonlarni kreditga yoki muddatli to‘lovga o‘rnatib beradigan korxonalar bor. Ammo hozir bizda yo‘q. Avval bor edi, lekin ayrim sabablarga ko‘ra to‘xtatganmiz. Hozirgi paytda faqat naqd pulga o‘rnatamiz, nasiyaga esa yo‘q.