O‘zbekistondagi “mahalla demokratiyasi” — xorijiy OAV nigohida

O‘zbekistonda bo‘lib o‘tgan prezidentlik saylovlari ba’zilar tomonidan tanqidga uchradi. Ba’zilar amaldagi prezidentdan boshqa deyarli barcha nomzodlar amaldagi hukumatni qo‘llab-quvvatlovchi insonlar bo‘lganini e’tirof etgan. An’anaviy muxolif partiyalardan chiqqan haqiqiy muxolifat vakillari saylovda ishtirok eta olmagan.

Ushbu saylovlar “Lukashenkonikiga o‘xshash saylovlar”dan tubdan farq qilardi. G‘olib nomzodning g‘alabasi esa mutlaq ishonchli edi — Toshkentda bne IntelliNews tomonidan suhbatga tortilgan saylovchilarning aksariyati uni qo‘llab-quvvatlagan va u o‘z lavozimida qolishini istayotganini bildirgan.

bne IntelliNews nashri savolga tutgan YeXHT kuzatuvchilari ovoz berish erkin va adolatli o‘tgani, saylov jarayonida esa saylov qutilarini birvarakayiga to‘ldirish holatlari kuzatilmagani, chunki hech qanday soxtalashtirishga ehtiyoj bo‘lmaganini ta’kidlagan. Bundan tashqari, bne IntelliNews bilan suhbatlashgan kuzatuvchilar hukumat YeXHT bilan yaqindan hamkorlik qilayotganini, chunki “ular qanday qilib erkin saylov o‘tkazish ustida bosh qotirayotganday ko‘ringani”ni aytgan.

Hukumat o‘z fuqarolarining ovoz berishini chin dildan istaydi va ulardagi mumammolarni hal qilish uchun astoydil harakat qilmoqda. Lekin u tutgan yo‘l G‘arb uslubidagi — siyosiy masalalar palatada muhokama qilinadigan parlament siyosatini inkor qilish va buning o‘rniga Markaziy Osiyoda bronza davridan beri mavjud bo‘lgan siyosiy tizim — mahallani amalda qo‘llashdir.

Mahalla

“Muammo malakali kadrlar yetishmovchiligida emas. Bizda boshqaruvchilar yetarli. Asosiy masala — mahalla bilan yanada yaqinroq va samaraliroq hamkorlik qilishda. Ular 500—1000 kishidan iborat ijtimoiy guruhlarni o‘zida jam qilgan. Ular bizga o‘z muammolari va hukumatdan nima kutayotganini bildiradi. Vazifamiz — shu muammolarni pastdan hal qilish”, — dedi Navoiy viloyatining (hozirda sobiq) hokimi Qobil Tursunov bne IntelliNews’ga bergan intervyusida.

Mahalla jamoaga asoslangan mahalliy tashkilotdir. U ko‘chadagi bir nechta mavze, shaharning bir qismi, shahar atrofi yoki oddiy qishloq ham bo‘lishi mumkin. Hududi aniq chegaralar bilan ajratilmagan, lekin mahalla umumiy manfaat va ehtiyojlar bilan yashovchi jamoa bo‘lib, ular saylov orqali o‘z vakilligini tashkil etadi, so‘ngra o‘sha vakillik bu ehtiyojlarni qondirish uchun mahalliy hokimiyatga murojaat qilishi mumkin.

Mahalla ko‘plab muammolar bilan shug‘ullanadi. Oila buzilish arafasida bo‘lsa, mahalla kelib, ziddiyatni bartaraf qilishga harakat qiladi. Agar oila boquvchisi vafot etsa yo ishlashga layoqatsiz bo‘lib qolsa, mahalla uni qo‘llab-quvvatlash uchun birlashadi. Mirziyoyev hukumati uchun bundan ham muhimi, ko‘chadagi yo‘llar buzilib, bolalar bog‘chasi yetishmasa yoki qishda uylarni isitish uchun gaz kerak bo‘lsa, mahalla ahli hokimlikka yuzlanib, ulardan yordam so‘raydi.

Qobil Tursunovning aytishicha, u rahbarlik qilgan mahalliy hokimiyatning asosiy vazifasi — Navoiydagi mahallalaridan kelgan murojaatlarni tinglash va ularning barcha ehtiyojlarini qondirishdir. U muammolarni imkon qadar tez va samarali hal qilish uchun mahalliy hokimiyat organlari va mahallalar ichidagi byurokratlar sonini kamaytirishni maqsad qilganini aytadi.

Bu bevosita harakat demokratiyasining bir shaklidir. Toshkentning G‘arb uslubidagi parlament siyosatiga qiziqishi yo‘qligi muhokama qiladigan mavzuning yo‘qligida va siyosiy partiya hamda oddiy odam o‘rtasidagi masofaning uzoqligidadir. O‘zbekiston hozir o‘tish davrining dastlabki bosqichida, shu sababli nima qilish kerakligi haqidagi tortishuvlar kam. Oldinda katta, tub va aniq islohotlar rejasi turibdi. Bundan tashqari, partiya siyosati partiyalarni faqat xalq bilan to‘rt yilda bir marta o‘tkaziladigan saylov vaqtida bevosita bog‘laydi. Ayni vaqtda, deputatingizni o‘z tomoningizga og‘dirishingiz mumkin. Lekin o‘zbekcha uslubda deputatni og‘dirish diqqat markazida bo‘lgan va boz ustiga, u aholi vakilligi tizimining G‘arbga nisbatan ancha rasmiyroq tizimini yaratgan, bu esa muayyan savollar bo‘yicha axborot kampaniyalarini boshlashda faqat alohida shaxslarga tayanadi. O‘zbekiston tizimida mahalla va hokimlik o‘rtasidagi aloqa muntazam va doimiydir.

Mahallalarni tizimga joriy qilish

Kommunistik partiya mahallalarga “loyal” munosabatda bo‘lgan, Mirziyoyev boshqaruvida esa ushbu tushuncha siyosiy birlik sifatida konstitutsiyadan o‘rin oldi va kengaytirildi.

“Hokim”, “oqsoqollar” yoki mahalla vakillari saylovlari rasmiy emas, balki an’anaviy jadval asosida o‘tkaziladi va har bir mahallaning o‘z vaqti va qoidalari bor. Lekin o‘sha saylanganlar davlatdan maosh oladi va bundan boshqa vazifa bilan shug‘ullanmaydi. Qolaversa, Mirziyoyev davrida bu maoshlar uchun byudjetdan ajratiladigan mablag‘ ko‘paytirilgan, shu sababli avvallari mahallada faoliyat yuritganlar soni ikki-uch kishini tashkil qilgan bo‘lsa, bugungi kunda bu son 10 nafargacha yetadi.

Mirziyoyev hukumati yaxshiroq integratsiyalash va O‘zbekiston siyosiy tizimiga rasman kiritish uchun mahallaning huquqiy maqomini kengaytirdi. Eng muhim o‘zgarishlarda mahallaning o‘zini o‘zi boshqarish organi sifatidagi vakolatlari Konstitutsiyaning 105-moddasiga kiritilgan o‘zgartirishlar bilan belgilanadi va kafolatlanadi.

Bundan tashqari, so‘nggi to‘rt yilda mahallaning maqomi, roli va mas’uliyati to‘g‘risida 49 ta yangi qonun, shuningdek, Prezidentning beshta qarori qabul qilingan bo‘lib, ulardan biri xotin-qizlar va bolalar huquqini ta’minlashga qaratilgan, chunki oila va uning ehtiyojlari mahalla siyosatining tub mohiyatini tashkil qiladi. Darhaqiqat, ijtimoiy masalalar bilan shug‘ullanuvchi vazirlikning rasmiy nomi O‘zbekiston Mahalla va oilani qo‘llab-quvvatlash vazirligi bo‘lib, mamlakatning barcha hududlarida o‘z bo‘limlari mavjud.

Mahalla mutasaddilari soni ko‘paygach, ayniqsa, huquq-tartibot, oila, xotin-qizlar va ijtimoiy-ma’naviy masalalar, shaharni obodonlashtirish, tomorqa yerlari va tadbirkorlik bilan shug‘ullanuvchi yangi lavozimlar tashkil etildi.

Mahalla parlament debatlari va shaxsiy erkinliklar ratsionida o‘sgan g‘arbliklar tan oladigan siyosiy tizim emas. Mahalla o‘zbek jamiyatiga G‘arb tuzumidan ko‘ra yaxshiroq xizmat qilishi mumkin, lekin mahalla tizimida yetishmayotgan asosiy elementlardan biri — bu G‘arb siyosiy tizimi hokimiyat vakillari oldiga qo‘ygan nazorat va muvozanatdir, bu narsa Markaziy Osiyo davlatlarining aksariyatida yetishmaydi.

Mahalla jamiyat va umumiy mas’uliyatga ko‘proq e’tibor qaratadi. Lekin u Mirziyoyev hukumati uchun davlatni imkon qadar mamlakatdagi jamoalar bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘laydigan tuzilmadir va hukumat undan ikki tomonlama yo‘lni eslatuvchi munosabatlarni o‘zgartirishda foydalanmoqda.

Mahalla tizimi, ayniqsa, O‘zbekistonning hukumat yordamiga ko‘proq muhtoj bo‘lgan, nisbatan olis hududlarida samara beradi, chunki cho‘l zonalaridagi shaharlarda sharoit og‘ir. 2020-yili kichik qishloq ho‘jaligi va hunarmandchilik ustaxonalarini rivojlantirish maqsadida mahallalar orqali 200 mingdan ortiq aholiga davlat tomonidan grant va kreditlar ajratildi, deyiladi vazirlik xabarida. Mahallalar, shuningdek, 21 ming ehtimoliy ajralishlar bilan bog‘liq nizolarni hal qilishga yordam bergan, 16 ming oilaviy zo‘ravonlik holatlariga aralashgan va 164 mingta kam ta’minlangan oilalarga yordam ko‘rsatgan.

Vazirlik o‘z saytida munosabatlarga quyidagicha ta’rif beradi: “Aholining ijtimoiy muammolarini hal etishning ‘Mahalla raisi — islohotchi’ tamoyili asosidagi yangi tizimini samarali joriy etish asosiy mezonimiz bo‘ldi”.