Ўзбекистондаги «маҳалла демократияси» — хорижий ОАВ нигоҳида

Ўзбекистонда бўлиб ўтган президентлик сайловлари баъзилар томонидан танқидга учради. Баъзилар амалдаги президентдан бошқа деярли барча номзодлар амалдаги ҳукуматни қўллаб-қувватловчи инсонлар бўлганини эътироф этган. Анъанавий мухолиф партиялардан чиққан ҳақиқий мухолифат вакиллари сайловда иштирок эта олмаган.

Ушбу сайловлар «Лукашенконикига ўхшаш сайловлар»дан тубдан фарқ қиларди. Ғолиб номзоднинг ғалабаси эса мутлақ ишончли эди — Тошкентда bne IntelliNews томонидан суҳбатга тортилган сайловчиларнинг аксарияти уни қўллаб-қувватлаган ва у ўз лавозимида қолишини истаётганини билдирган.

bne IntelliNews нашри саволга тутган ЕХҲТ кузатувчилари овоз бериш эркин ва адолатли ўтгани, сайлов жараёнида эса сайлов қутиларини бирваракайига тўлдириш ҳолатлари кузатилмагани, чунки ҳеч қандай сохталаштиришга эҳтиёж бўлмаганини таъкидлаган. Бундан ташқари, bne IntelliNews билан суҳбатлашган кузатувчилар ҳукумат ЕХҲТ билан яқиндан ҳамкорлик қилаётганини, чунки «улар қандай қилиб эркин сайлов ўтказиш устида бош қотираётгандай кўрингани»ни айтган.

Ҳукумат ўз фуқароларининг овоз беришини чин дилдан истайди ва улардаги мумаммоларни ҳал қилиш учун астойдил ҳаракат қилмоқда. Лекин у тутган йўл Ғарб услубидаги — сиёсий масалалар палатада муҳокама қилинадиган парламент сиёсатини инкор қилиш ва бунинг ўрнига Марказий Осиёда бронза давридан бери мавжуд бўлган сиёсий тизим — маҳаллани амалда қўллашдир.

Маҳалла

«Муаммо малакали кадрлар етишмовчилигида эмас. Бизда бошқарувчилар етарли. Асосий масала — маҳалла билан янада яқинроқ ва самаралироқ ҳамкорлик қилишда. Улар 500—1000 кишидан иборат ижтимоий гуруҳларни ўзида жам қилган. Улар бизга ўз муаммолари ва ҳукуматдан нима кутаётганини билдиради. Вазифамиз — шу муаммоларни пастдан ҳал қилиш», — деди Навоий вилоятининг (ҳозирда собиқ) ҳокими Қобил Турсунов bne IntelliNews’га берган интервьюсида.

Маҳалла жамоага асосланган маҳаллий ташкилотдир. У кўчадаги бир нечта мавзе, шаҳарнинг бир қисми, шаҳар атрофи ёки оддий қишлоқ ҳам бўлиши мумкин. Ҳудуди аниқ чегаралар билан ажратилмаган, лекин маҳалла умумий манфаат ва эҳтиёжлар билан яшовчи жамоа бўлиб, улар сайлов орқали ўз вакиллигини ташкил этади, сўнгра ўша вакиллик бу эҳтиёжларни қондириш учун маҳаллий ҳокимиятга мурожаат қилиши мумкин.

Маҳалла кўплаб муаммолар билан шуғулланади. Оила бузилиш арафасида бўлса, маҳалла келиб, зиддиятни бартараф қилишга ҳаракат қилади. Агар оила боқувчиси вафот этса ё ишлашга лаёқатсиз бўлиб қолса, маҳалла уни қўллаб-қувватлаш учун бирлашади. Мирзиёев ҳукумати учун бундан ҳам муҳими, кўчадаги йўллар бузилиб, болалар боғчаси етишмаса ёки қишда уйларни иситиш учун газ керак бўлса, маҳалла аҳли ҳокимликка юзланиб, улардан ёрдам сўрайди.

Қобил Турсуновнинг айтишича, у раҳбарлик қилган маҳаллий ҳокимиятнинг асосий вазифаси — Навоийдаги маҳаллаларидан келган мурожаатларни тинглаш ва уларнинг барча эҳтиёжларини қондиришдир. У муаммоларни имкон қадар тез ва самарали ҳал қилиш учун маҳаллий ҳокимият органлари ва маҳаллалар ичидаги бюрократлар сонини камайтиришни мақсад қилганини айтади.

Бу бевосита ҳаракат демократиясининг бир шаклидир. Тошкентнинг Ғарб услубидаги парламент сиёсатига қизиқиши йўқлиги муҳокама қиладиган мавзунинг йўқлигида ва сиёсий партия ҳамда оддий одам ўртасидаги масофанинг узоқлигидадир. Ўзбекистон ҳозир ўтиш даврининг дастлабки босқичида, шу сабабли нима қилиш кераклиги ҳақидаги тортишувлар кам. Олдинда катта, туб ва аниқ ислоҳотлар режаси турибди. Бундан ташқари, партия сиёсати партияларни фақат халқ билан тўрт йилда бир марта ўтказиладиган сайлов вақтида бевосита боғлайди. Айни вақтда, депутатингизни ўз томонингизга оғдиришингиз мумкин. Лекин ўзбекча услубда депутатни оғдириш диққат марказида бўлган ва боз устига, у аҳоли вакиллиги тизимининг Ғарбга нисбатан анча расмийроқ тизимини яратган, бу эса муайян саволлар бўйича ахборот кампанияларини бошлашда фақат алоҳида шахсларга таянади. Ўзбекистон тизимида маҳалла ва ҳокимлик ўртасидаги алоқа мунтазам ва доимийдир.

Маҳаллаларни тизимга жорий қилиш

Коммунистик партия маҳаллаларга «лоял» муносабатда бўлган, Мирзиёев бошқарувида эса ушбу тушунча сиёсий бирлик сифатида конституциядан ўрин олди ва кенгайтирилди.

«Ҳоким», «оқсоқоллар» ёки маҳалла вакиллари сайловлари расмий эмас, балки анъанавий жадвал асосида ўтказилади ва ҳар бир маҳалланинг ўз вақти ва қоидалари бор. Лекин ўша сайланганлар давлатдан маош олади ва бундан бошқа вазифа билан шуғулланмайди. Қолаверса, Мирзиёев даврида бу маошлар учун бюджетдан ажратиладиган маблағ кўпайтирилган, шу сабабли авваллари маҳаллада фаолият юритганлар сони икки-уч кишини ташкил қилган бўлса, бугунги кунда бу сон 10 нафаргача етади.

Мирзиёев ҳукумати яхшироқ интеграциялаш ва Ўзбекистон сиёсий тизимига расман киритиш учун маҳалланинг ҳуқуқий мақомини кенгайтирди. Энг муҳим ўзгаришларда маҳалланинг ўзини ўзи бошқариш органи сифатидаги ваколатлари Конституциянинг 105-моддасига киритилган ўзгартиришлар билан белгиланади ва кафолатланади.

Бундан ташқари, сўнгги тўрт йилда маҳалланинг мақоми, роли ва масъулияти тўғрисида 49 та янги қонун, шунингдек, Президентнинг бешта қарори қабул қилинган бўлиб, улардан бири хотин-қизлар ва болалар ҳуқуқини таъминлашга қаратилган, чунки оила ва унинг эҳтиёжлари маҳалла сиёсатининг туб моҳиятини ташкил қилади. Дарҳақиқат, ижтимоий масалалар билан шуғулланувчи вазирликнинг расмий номи Ўзбекистон Маҳалла ва оилани қўллаб-қувватлаш вазирлиги бўлиб, мамлакатнинг барча ҳудудларида ўз бўлимлари мавжуд.

Маҳалла мутасаддилари сони кўпайгач, айниқса, ҳуқуқ-тартибот, оила, хотин-қизлар ва ижтимоий-маънавий масалалар, шаҳарни ободонлаштириш, томорқа ерлари ва тадбиркорлик билан шуғулланувчи янги лавозимлар ташкил этилди.

Маҳалла парламент дебатлари ва шахсий эркинликлар ратционида ўсган ғарбликлар тан оладиган сиёсий тизим эмас. Маҳалла ўзбек жамиятига Ғарб тузумидан кўра яхшироқ хизмат қилиши мумкин, лекин маҳалла тизимида етишмаётган асосий элементлардан бири — бу Ғарб сиёсий тизими ҳокимият вакиллари олдига қўйган назорат ва мувозанатдир, бу нарса Марказий Осиё давлатларининг аксариятида етишмайди.

Маҳалла жамият ва умумий масъулиятга кўпроқ эътибор қаратади. Лекин у Мирзиёев ҳукумати учун давлатни имкон қадар мамлакатдаги жамоалар билан тўғридан-тўғри боғлайдиган тузилмадир ва ҳукумат ундан икки томонлама йўлни эслатувчи муносабатларни ўзгартиришда фойдаланмоқда.

Маҳалла тизими, айниқса, Ўзбекистоннинг ҳукумат ёрдамига кўпроқ муҳтож бўлган, нисбатан олис ҳудудларида самара беради, чунки чўл зоналаридаги шаҳарларда шароит оғир. 2020 йили кичик қишлоқ ҳўжалиги ва ҳунармандчилик устахоналарини ривожлантириш мақсадида маҳаллалар орқали 200 мингдан ортиқ аҳолига давлат томонидан грант ва кредитлар ажратилди, дейилади вазирлик хабарида. Маҳаллалар, шунингдек, 21 минг эҳтимолий ажралишлар билан боғлиқ низоларни ҳал қилишга ёрдам берган, 16 минг оилавий зўравонлик ҳолатларига аралашган ва 164 мингта кам таъминланган оилаларга ёрдам кўрсатган.

Вазирлик ўз сайтида муносабатларга қуйидагича таъриф беради: «Аҳолининг ижтимоий муаммоларини ҳал этишнинг ‘Маҳалла раиси — ислоҳотчи’ тамойили асосидаги янги тизимини самарали жорий этиш асосий мезонимиз бўлди».