Hayit — chet eldagi o‘zbekistonliklar uchun O‘zbekistondagi vatandoshlarga yordam ko‘rsatish va Vatanni sog‘inish bayrami

Yer yuzining qaysi burchagi bo‘lmasin, hayitni nishonlash, uning amallarini ado etish — har bir musulmon uchun sharaf. Lekin har joyning o‘z “tosh-u tarozisi” bor. Taqdir taqozosi bilan chet ellarda qo‘nim topgan o‘zbekistonliklar bolalikdan singdirilgan hayit urf-odatlarini bajarish imkoniga qanchalik ega? “Daryo” shu savol bilan bir guruh vatandoshlarga murojaat qildi.

Germaniya — inson manfaatlari yuqori darajaga qo‘yiladigan, e’tiqod erkinligi hurmat qilinadigan mamlakat. Statistika bo‘yicha Germaniya aholisining uchdan ikki qismi nasroniylar, qolgani esa boshqa din vakillaridir. Jumladan, mamlakatda 5,6 millionga yaqin musulmonlar yashaydi. Germaniyada masjidlar yetarli darajada ekani ham shu bilan izohlanadi. Masjidlar hech bo‘sh turmaydi, hayit ayyomida namoz vaqtlari ayniqsa gavjum bo‘ladi. Yana bir jihati, bu masjidlarda ayollar namoz o‘qishi uchun alohida joy ajratilgan. Bunda ayolga nomahramning ko‘zi tushmaydi — ayollar boshqa eshikdan kiradi, ular uchun alohida tahoratxonalar bor.

Yuqorida ta’kidlaganimdek, Germaniya, asosan, nasroniylar istiqomat qiladigan mamlakat, shu bois musulmonlarning hayit bayrami bu yerda dam olish kuni hisoblanmaydi. Ammo ishchi-xodim bu qanday muhim bayram ekanini rahbariyatiga tushuntirib, o‘z hisobidan dam olishi mumkin. Bunga qarshilik bo‘lmaydi. Biz yaqindan biladigan o‘zbekistonlik oilalarning deyarli bari bayram kunlari shu tarzda uyda bo‘ladi, do‘st-tanishlarning xonadonida bo‘lib, qutlug‘ kunni nishonlaydi. Har hayitda vatandoshlar bilan bordi-keldi qilamiz, biror joyda to‘planamiz, milliy taomlarimizni tayyorlaymiz, Qur’ondan oyatlar o‘qiladi.

Musulmonlar uchun farz va sunnat qilingan amallar dindoshlar orasida bu yerda ham O‘zbekistondagi kabi keng targ‘ib qilinadi. Qurbon hayitidagi qurbonlik masalasiga kelsak, Germaniyada jonivorlarni so‘yib o‘ldirish taqiqlangan — hayvonni azobga qo‘ymaslik uchun uni tok bilan jonsizlantirish kerak, deb hisoblaniladi. Shu bois bu yerdagi vatandoshlar qurbonlik atamoqchi bo‘lsa, yaxshisi, pulini O‘zbekistondagi yaqinlariga jo‘natadi, ular qo‘y so‘yib, go‘shtini ehtiyojmandlarga tarqatadi. Shu o‘rinda Germaniyadagi “Humo” o‘zbek-olmon jamiyati faoliyati haqida alohida to‘xtalmoqchiman. Jumladan, jamiyat Ramazon hayiti fitr-sadaqalarini to‘plab, uchinchi bor o‘tkazilgan xayriya aksiyasi doirasida O‘zbekistonga jo‘natdi. Vatanimizda qiynalib qolgan 2 mingdan ortiq oilaga shu yo‘l bilan ko‘mak berildi.

Allohga shukr, ikki qizalog‘im bor. Ularni o‘z millatimiz qadriyatlari, dinimiz udumlari ruhida tarbiyalashga harakat qilamiz. Xususan, hayit ayyomlarini ham orziqib kutamiz, nishonlaymiz. Katta qizimiz Oysha to‘rt yarim yoshda. Hayitdan 10—15 kun avval bayram yaqinligini, sovg‘alar tayyorlashimizni aytamiz. Bayramning go‘zal fazilatlari haqida ko‘proq gapiramiz. Tabiiyki, bola kuta boshlaydi. Masalan, Ramazon hayiti oldidan birga sovg‘alar tayyorladik, chiroyli xaltachalarga joyladik. Hayit kuni esa qizim dadasi bilan birga o‘zbekistonlik yaqinlarimizning farzandlariga sovg‘alarni ulashdi. O‘zimiz ham qizlarimizga eng yaxshi ko‘rgan narsalarini aynan shu kuni tuhfa qildik.

Farzandlarimiz bu yerda turli millat, turli din vakillari orasida ulg‘aymoqda, shu bois biz ularning tarbiyasiga katta e’tibor berishimiz kerak. Shu bilan birga boshqa millat bolalari ongida shakllangani kabi inson fikrini hurmat qilish xislati bizning bolalarda ham o‘rnashishiga harakat qilamiz.

Amerika — ozodlik makoni. Bu yerda din, e’tiqod borasida biror cheklov yo‘q. Shu darajadaki, o‘z vatanida e’tiqodi sabab tazyiqqa uchraganlarga ham joy topiladi bu yerda. Ro‘mol o‘raysanmi, soqol qo‘yasanmi — hech kimning bu bilan ishi yo‘q. Masjidlarda turli irq va millat vakillari yonma-yon saf tortib namoz o‘qiydi. Musulmonlarning qutlug‘ bayramlari — Ramazon va Qurbon hayitlari AQShda umummilliy bayram hisoblanmasa-da, ammo Nyu-Yorkda hayitni keng nishonlash uchun sharoitlar yaratilgan. Xususan, musulmonlarga tegishli yoki xodimlari, asosan, musulmon o‘lkalardan kelganlar bo‘lgan korxona va tashkilotlar shu kuni ish vaqtini o‘zgartiradi, Nyu-Yorkdagi davlat maktablari uchun esa bayram hisoblanadi.

Hayit — ezgulik bayrami. Hayit oldidan masjidlarda sadaqai joriya tashkil etiladi, bu bilan yetim-yesirlarga, kambag‘al oilalarga kiyim-bosh, zaruriy ashyolar tarqatiladi. Amerikadagi vatandoshlarimiz esa har hayitda O‘zbekistondagi 1 yoshdan 16 yoshgacha bo‘lgan yetim o‘g‘il-qizlarga kiyim-bosh, poyabzal jo‘natadi.

Qurbon hayitining o‘ziga xosligi qurbonlik bilan. Bu yerda qurbonlik qilish uchun sharoitlar O‘zbekistonnikidan kam emas. Faqat qo‘yni tanlab berishingiz kerak. Maxsus kushxonalar bor, musulmonchilik qoidalari bo‘yicha so‘yib berishadi. Go‘shtini, xohlang o‘zingiz bilgan odamlarga tarqating, xohlang ehson qiling — o‘zlari nochor oilalarga tarqatadi. Bu yerlarda ham o‘ziga xos ehtiyojmand oilalar bor.

O‘zbekistonda hayitlarda mumkin qadar yangi libos kiyishga harakat qilinadi, qarindosh-urug‘lar, bolalarga “sayl xarji” deb pul beriladi. Bu yerda esa ayollarga chiroyli bosh kiyim — sharf yo ro‘mol berilsa, erkaklarga atir yoki hamyon, bolalarga esa kitob va o‘yinchoqlar sovg‘a qilinadi.

Turmush o‘rtog‘im ikkimizning bolaligimiz Samarqandning qadimiy mahallalarida o‘tgan. Samarqandga xos hayit udumlarini unutganimiz yo‘q. Arafa kuni barvaqt turib, hafsala bilan oshirma xamir qoraman. Chiroyli oshgan xamirdan chalpak pishiraman, is chiqaraman. O‘tganlarni xotirlaymiz, Qur’on tilovat qilamiz.

O‘tgan Qurbon hayitidan buyon (pandemiya sabab) qancha yaqinlarimiz, yor-u birodarlarimizni yo‘qotdik. Judolik bizning oilani ham chetlab o‘tmadi. Qaynota-dadam olamdan o‘tdilar. Samarqandda hayit kunlari marhumlar hurmati mozorboshiga boriladi, ta’ziyali xonadonlarga ko‘ngil so‘rab kiriladi. Biz esa uzoqdamiz. Shu bois qabristondan qaytganlarida qaynopamlar, ovsinlarimga qo‘ng‘iroq qilib, ularning ko‘ngillarini olaman. Boshqa ta’ziyador oilalarga onlayn tarzda bo‘lsa ham bog‘lanaman.

Turkiyada aholining katta qismi, hech kimga sir emaski, musulmonlar, mamlakat hayotiga Islom dinining ta’siri juda katta. Bir-biriga juda yaqin joylashgan masjidlar, ularning baland minoralardan kuniga besh mahal taraladigan, bir-biriga aks-sado bergan tilovat sasi fikrimning isbotidek. Oddiy kunlarda ham namozdan so‘ng qo‘llarida tasbeh bilan ketayotgan gurra-gurra yosh-u qarini har joyda uchratasiz. Bu, ta’bir joiz bo‘lsa, Turkiyada musulmonchilik tomirlari ancha chuqurligi, ularga bolta tegmaganidan dalolatdir, balki. Ayni vaqtda mamlakatda boshqa din vakillari ham oz emas, ammo e’tiqodidan qat’i nazar bu tuproqdagilar tinch-totuv yashab kelmoqda.

Turkiyadagi aksariyat musulmon xonadonlarda, deylik, 31-dekabr (Yangi yil) bayram sifatida nishonlanmasligi mumkin. Lekin ikkala hayit ham Turkiyadagi asosiy bayramlardir — shu bois arafa kunidan boshlab rasmiy ta’til beriladi. Ramazon hayitida dam olish kunlari uch kun, Qurbon hayitida esa to‘rt kun. Bayram ta’tildan oldingi va keyingi dam olish kunlari bilan birga to‘qqiz kungacha cho‘ziladi. Masalan, 2021-yilgi Qurbon hayitida, arafa bilan qo‘shilganda — besh kun, undan oldingi va keyingi shanba-yakshanbalar bilan qo‘shib hisoblaganda jami to‘qqiz kun dam olindi.

Bu Istanbul va Anqaraga o‘xshash katta shaharlarda yashaydigan aholining o‘zlari tug‘ilib-o‘sgan shahar va qishloqlariga borishi, qarindosh-urug‘larini ziyorat qilishi, silai rahmni ado etish uchun qulay fursat. Boshqa tarafdan, aynan shu kunlarda ichki turizm rivojiga ham katta hissa qo‘shiladi. Bir necha kunlik ta’tilda odamlar anchadan beri rejalashtirib yurgan dam olish maskanlarida, manzarali joylarda sayohatda bo‘ladi. Turistik firmalar bayram turlari tashkil etishi Turkiyada odatiy tadbir.

Turklarda “qo‘l o‘pish” udumi bor. Hayit bayramida oila kattalari, albatta, ziyorat qilinadi va qo‘li to‘tiyo etiladi. Bu odatga ko‘ra, kichik yoshdagilar kattalarning qo‘li yuzasini, kaftning tashqi tarafini o‘pib, so‘ng peshonasiga tekkizadi. Bu hurmat belgisi. Kichik bolalar ham kattalar bilan qo‘l o‘pib, bayram nishonlaydi. Kattalar esa bolalarga hayitlik beradi. Qayerda bo‘lmasin, hayit bolalarning intiqib kutadigan bayramlaridan biri. Bizda bolalar Ramazon oyida eshikma-eshik yurib, Ramazon qo‘shig‘ini aytib, pul va shirinlik yig‘sa, Turkiyada hayit kunlari bolalar yig‘ilib, qo‘ni-qo‘shnilarning eshigiga borib, hayit bilan tabriklab, pul va shirinlik yig‘adi.

Avvallari qurbonlik egalari jonivorlarni o‘z uylari yaqinida so‘ygan. Keyinchalik ma’muriyat ifloslanish va kasalllik tarqalishining oldini olish uchun qurbonlik uchun maxsus joy va qassoblar ajratgan. Ko‘pchilik Qurbon hayiti kuni ertalab namozdan keyin hech narsa yemay, qurbonlikni kutadi. Hayit kuni birinchi luqma qurbonlik go‘shti bo‘lishiga e’tibor beriladi. Mol-hol so‘yilib, go‘sht taqsimlangach, qarindoshlarnikiga mehmondorchilikka boriladi.

Ramazon hayitida ko‘proq shirinlik, Qurbon hayitida esa shirinlik bilan birga go‘sht tortiq qilinadi. Bizdagidek dasturxon tuzatilmaydi. Kelgan odam qo‘liga turli xil ikromlar solingan likobcha va bir finjon choy yo qahva beriladi. “Kelin hayiti”, “O‘tganlar hayiti” degan tushunchalar Turkiyada yo‘q. Ba’zi xonadonlarda arafa yoki hayitning birinchi kuni qabriston ziyoratiga boriladi. Ikkala hayit ham kambag‘al va miskinlarni yo‘qlash, ularga imkon qadar ko‘mak berishga yo‘g‘rilgan bayramdir.

Har Ramazon hayitidan oldin zakot va fitr-sadaqalar ehtiyojmandlarga yetkaziladi. Ko‘p hollarda do‘konlarda sadaqa qilmoqchi bo‘lganlar uchun maxsus qutilar joriy qiladi. Ro‘zg‘or uchun eng zarur mahsulotlar solingan qutilarni olib, ehtiyojmandlarga tarqatsangiz bo‘ladi. Ba’zi do‘konlar esa hadya chek (vaucher)larini taklif qiladi. Ma’lum mablag‘li chek sotib olib, istagan kishingizga sovg‘a qilish imkoniyatiga ega bo‘lasiz.

To‘qqiz yildan buyon Turkiyaning eng katta shahri Istanbulda hayit kutaman. Har bir musofir uchun hayit Vatanni eng ko‘p sog‘inish, yaqinlarni qo‘msash bayramidir. Shunday gavjum shahar hayit bahona bo‘shab qolganida, qo‘ni-qo‘shnilar o‘z yurtiga, ota-onasining bag‘riga hayitni nishonlash uchun ketganida vataningdan uzoqdaliging ayniqsa bilinadi. Yaxshiyamki, o‘zimga o‘xshagan vatandoshlarim, musofirchilikda orttirgan qadrdonlarim bor. Ular bilan hayitlashamiz, bayramni bayramdek o‘tkazishga harakat qilamiz.