“Daryo” o‘tib borayotgan haftada dunyo matbuotida e’lon qilingan va muhokama markazida bo‘lgan maqolalar sharhi bilan tanishtiradi.
Sudan portlaridan Rossiyaga nima foyda?
Sudandagi harbiy baza rus flotiga mintaqadagi qaroqchilikka qarshi kurashish bilan birgalikda rus tarafiga O‘rtayer dengizini nazorat qilish imkonini beradi, deb yozadi The World Politics Review nashri. Sudan va rus munosabatlari haqida gap ketganda, avvalo, Sudanning AQSh bilan aloqalari jonlanib qolganini aytish mumkin. 1990-yillardan beri Sudan AQSh uchun qora ro‘yxatdagi mamlakatlardan biri bo‘lib keldi. Sababi, bir vaqtlar mamlakat Usoma ibn Lodinga mehmondo‘stlik qilgani-yu, Keniya va Tanzaniyadagi qo‘poruvchilik izlarining bir uchi ham unga borib taqalgani bo‘ldi.
Kuz oyida kutilmaganda Sudan hukumati AQShga Keniya va Tanzaniyadagi voqealar uchun 335 million dollar miqdorida tovon puli to‘lashga va Vashington yordamida Isroil bilan munosabatlarini yaxshilashga tayyorligini bildirdi. Natijada, rasmiy Vashington Sudanni qora ro‘yxatdan o‘chirdi. Shunga qaramasdan ayrim cheklovlarning ham olib tashlanishiga va Jo Baydenning siyosati ijobiy bo‘lishidan umidvor. Balki shu sababdan rasmiy Kreml Sudan portlaridan harbiy baza sifatida foydalanishni paysalga solib keldi.
Kutilmaganda 8-dekabr kuni rus matbuoti Sudan bilan kelishilgan shartnomani e’lon qildi va bu geosiyosiy nuqtayi nazardan yoritila boshlandi. Sudan portlari ruslar uchun Qizil dengiz va Hind ummoniga chiqish va bu rus harbiy flotining harakat jo‘g‘rofiyasini kengaytirishni ta’kidlay boshladi. Shuningdek, bu shartnoma Sudanga harbiy yordam evaziga Sudan portini 25 yil foydalanish imkonini berishi ham e’lon qilindi. Shartnoma imzolandi va Rossiya hozirda Suriyadagi Tartusdan keyingi mintaqadagi rus flotining ikkinchi tayanch nuqtasiga aylanadigan bo‘ldi.
2011-yilda janubiy Sudanning ajralib chiqishigacha bo‘lgan davrda mamlakat Afrikaning eng yirik davlatidan biri bo‘lib keldi. 1989-yilda Sudan oliy hokimiyati tepasiga kelgan Umar al-Bashir mamlakatni 30 yil muddat boshqardi. Darfurdagi harbiy jinoyatlar oqibatida Gaagadagi Xalqaro sud Umar al-Bashirni qamoqqa olishga ko‘rsatma berdi.
42 million aholiga ega Sudan quvg‘indi davlat bo‘lishiga qaramay, Putin 2017-yilda Umar al-Bashirni Sochiga mehmonga taklif qildi. O‘sha uchrashuv chog‘ida Umar al-Bashir “Sudan Rossiyaning Afrikadagi kaliti” degan tashbehni ishlatdi va Qizil dengizda Rossiya harbiy floti bazasini yaratishni taklif qildi. 2019-yilda norozilik namoyishlari ortidan Umar al-Bashir hokimiyatdan to‘ntarildi va uning istaklari amalga oshmay qoldi.
Sudan g‘arbdan sharqqa va shimoldan janubga o‘tgan savdo yo‘llari bilan ahamiyatli. Qolaversa, oltin, temir rudasi, minerallar kontrabandasi tashiladigan asosiy yo‘llar mamlakati ham hisoblanadi. Shuningdek, afrikalik migrantlarning Yevropa Ittifoqiga yetib olishi uchun mintaqadagi mashhur mamlakatlardan biri.
Uchrashuv chog‘ida yana Sudanda rus floti bazasi o‘rtaga chiqdi. Xartumdagi har qanday siyosiy o‘zgarish Rossiya va Sudan munosabatlariga zarar keltirishi mumkin. Kreml Sudandagi o‘z harbiy bazasini xavfsizlikni kafolatlash sifatida ilgari surmoqda va Sudan rus qurol-yarog‘ining asosiy mijozi bo‘lishini ham istaydi. Sudan Rossiya uchun Afrika qit’asidagi Jazoir va Misrdan keyingi eng yirik xaridorlaridan bir sanaladi. Bundan tashqari, Sudan Afrika davlatlari tashkilotida Rossiyaning Suriya masalasidagi hamfikri ham. Hattoki Umar al-Bashir 2018-yil dekabr oyida Suriyaga tashrif buyurgan ilk arab davlat rahbari sifatida ham yodda qolgandi.
Rossiya Qizil dengizda o‘z harbiy bazasiga ega bo‘lgan holatda Abdul Fattoh al-Burxon bilan o‘zining diplomatik munosabatlarini yaxshilashga imkon izlaydi. Sudan tashqi ishlar vaziri Umar Qamariddin Sudan va Rossiyaning harbiy baza haqidagi kelishuvini ko‘rmaganini ta’kidlashi esa ikki mamlakat o‘rtasidagi kelishuv amaldagi hokimiyat kelishuvni o‘ta tor doirada imzolaganidan darak beradi. Rossiya Sudan harbiy kuchlarini mintaqadagi barqarorlikni ta’minlovchi kuchlar sifatida baholaydi.
Hattoki Rossiya tashqi ishlar vaziri o‘rinbosari Viktor Bogdanov 2019-yil iyun oyida muvaqqat hukumatga murojaatida mamlakatdagi radikal islomchilarni shafqatsiz bostirish kerakligini bayon qildi. Biroq bu Sudanda demokratik islohotlar tarafdori bo‘lgan kuchlar orasida ruslarga qarshi kayfiyatni yuzaga keltirdi. Demokratik kuchlar Jo Bayden Sudandagi fuqarolik jamiyati qurilishiga ko‘z yummaydi va Bashirning siyosiy sheriklarini Xalqaro jinoyat sudiga keltirishda yordam beradi, degan fikrda.
Ruslar esa Sudan o‘z nufuzini kuchaytirib olish bilan birga o‘z harbiy flotining Qizil dengiz, Hind ummoni va O‘rta yer dengizidagi ta’sirini kuchaytirishga erishishdan iborat. Bu Kremlga qachonlardir Sovet Itttifoqining Eritreya, Yamandagi Adandagi harbiy portlarga egalik qilganini va Rossiya qudratli davlat ekanini Afrikadagi siyosatchilarga eslatib turadi.
“Yaxshi janjaldan yomon murosa yaxshi” kelishuvi
Britaniya va Yevropa Ittifoqi va nihoyat uzoq davom etgan to‘rt yillik bahs va munozaralardan so‘ng bir-biridan murosaga kelib ajrashadigan bo‘ldi. Britaniya Yevropa Ittifoqidan chiqish bu britaniyaliklar Ittifoqda imtiyozlarning saqlanib qolishi haqidagi va’dasini ustidan chiqa oldimi? Yevropa Ittifoqi to‘laqonli ravishda ittifoqqa a’zolik yakka tarzda savdo qilish va mustaqil holda o‘yin qoidalarini belgilashdan ko‘ra foydaliroq ekanini isbotlab bera oldimi? Umuman olganda, BREXIT kimga ko‘proq foyda yoki ziyon keltirdi kabi savollariga The BBC.com nashri javob izlaydi.BREXIT avval boshidanoq siyosiy loyiha bo‘lib, loyiha tarafdorlari YEIdan mustaqil bo‘lsak bo‘ldi, iqtisodiy zarar hech narsa emas, dedi. Koronavirus yopirildi-yu, Britaniya iqtisodiyoti qisqardi, ajralish uchun endi tortishish manfaatli shartnoma asosida BREXIT’ni amalga oshirish zarur bo‘lib qoldi. Britaniya kelishuvsiz shartnomadan chiqadigan bo‘lsa, ulkan hajmdagi bojni YEIga qanday to‘lash kata muammoga aylanardi.
24-dekabr kuni imzolangan kelishuvlar bo‘lmaganda edi, BREXIT 100 milliard funtdanda ko‘proq ziyon korish istiqbolini va’da qilayotgandi. Hayriyatki rasmiy London kutganidek barchasi ancha tinch hal bo‘ldi. Rojdestvo arafasida imzolangan bitim boz ustiga rasmiy London va YEI o‘rtasida savdo urushlari yuz bermasligini ham ta’minladi. Endilikda qo‘shnilar sekin-asta u yoki bu masalada yana yaqinlasha boshlaydi.
Kelishuv bo‘lmaganda bugungi vaziyat London va Bryussel o‘rtasida yaqin o‘tmishdagi 70-yillardagi manzaraga olib kelishi ham mumkin edi. O‘sha kezlarda Britaniya Yevropaning “uch oyoqli odami” sifatida Xalqaro valyuta fondidan kredit berishlarini so‘rab yurgan palla edi. Yevropa Ittifoqi tarkibidagi 40 yillik davr Londonga uch oyoqli odamdan sog‘lom odamga aylanishiga va dunyoning eng yirik beshinchi iqtisodiga aylanishiga imkon berdi. To‘rt yillik bahs va munozaralar esa tarixga aylandi.
Britaniya uchun bundanda yaxshi ham bo‘lishi mumkin edi. 24-dekabrdagi kelishiv endilikda Britaniya uchun 500 million aholiga ega Yevropa Ittifoqi bozorlarini boy berishiga olib keldi. BREXIT boshlangan davrda siyosatchilar, xususan, Boris Jonson Britaniya Yevropa Ittifoqi tarkibidan chiqsa-da barcha imtiyozlar saqlab qolinishi va avvalgidek bo‘lishi haqida va’da bergandi. Endilikda Britaniya Yevropa Ittifoqiga badal to‘lash va yoqasi birlarning qonun-qoidalariga bo‘ysunishdan xalos bo‘ldi va erkin suzishga chiqdi.
Yevropa Ittifoqining 27 mamlakati Britaniya murosaga kelsa va o‘yin qoidalariga bo‘ysungan holda harakat qiladigan bo‘lsagina murosaga borishga, aks holda esa shartnoma imzolanmasligi va ittifoq o‘z ichki bozorlarini ta’rifsiz to‘siq va bojlar yordamida himoya qilishga majburligini ham ifodaladi.
Britaniya uchun tanlov juda sodda qo‘yildi. Britaniya kelishuvsiz shartnomadan chiqqudek bo‘lsa, boj va to‘siqlar bir haftadan so‘ng – 1-yanvardan tatbiq etilardi. Shartnoma bilan chiqadigan taqdirda boj va ta’riflar kelgusida yoki tomonlardan biri kelishuv shartlarini buzgan taqdirdagina joriy etilishiga ko‘ndi. Shu tariqa rasmiy London 2-variantni o‘z xalqi uchun o‘ta qulay shart deb baholadi.
Yevropa Ittifoqi Britaniya bilan savdo sotiqda profitsitda yursa, konsalting, yuridik xizmatiga kelganda defisitni his qila boshlaydi. Kelishuvda esa mana shu jihatlarga alohida e’tibor berildi va har ikki taraf qaysi masalada kuchli bo‘lsa, o‘sha masaladan tosh bosuvchi omil sifatida foydalandi.
Britaniya Savdo palatasi rahbari Adam Marshal nazarida, biznes doiralar to‘rt yil davom etgan BREXIT ola-ta’siridan quvonmasliklari, Yevropa Ittifoqi bilan savdo qilishning yangi tamoyillarini o‘rganib chiqish vaqt olajagini bildirdi. Bosh vazir Boris Jonson esa Rojdestvo tabrigini yo‘llar ekan, “Biz Yevropa Ittifoqini tark etgan bo‘lsak-da, madaniy, jo‘g‘rofiy tarixiy va emosional jihatdan Yevropa Ittifoqi bilan uzviy bog‘langan bo‘lib qolaveramiz”, deya nutq so‘zladi.
1-yanvardan boshlab Britaniya Yevropa Ittifoqi bilan erkin savdo qilishda davom etsa-da, ayrim narsalar o‘zgarishi aniq.
Jahongir Ergashev tayyorladi.
Izoh (0)