«Дарё» ўтиб бораётган ҳафтада дунё матбуотида эълон қилинган ва муҳокама марказида бўлган мақолалар шарҳи билан таништиради.
Судан портларидан Россияга нима фойда?
Судандаги ҳарбий база рус флотига минтақадаги қароқчиликка қарши курашиш билан биргаликда рус тарафига Ўртаер денгизини назорат қилиш имконини беради, деб ёзади The World Politics Review нашри. Судан ва рус муносабатлари ҳақида гап кетганда, аввало, Суданнинг АҚШ билан алоқалари жонланиб қолганини айтиш мумкин. 1990 йиллардан бери Судан АҚШ учун қора рўйхатдаги мамлакатлардан бири бўлиб келди. Сабаби, бир вақтлар мамлакат Усома ибн Лодинга меҳмондўстлик қилгани-ю, Кения ва Танзаниядаги қўпорувчилик изларининг бир учи ҳам унга бориб тақалгани бўлди.
Куз ойида кутилмаганда Судан ҳукумати АҚШга Кения ва Танзаниядаги воқеалар учун 335 миллион доллар миқдорида товон пули тўлашга ва Вашингтон ёрдамида Исроил билан муносабатларини яхшилашга тайёрлигини билдирди. Натижада, расмий Вашингтон Суданни қора рўйхатдан ўчирди. Шунга қарамасдан айрим чекловларнинг ҳам олиб ташланишига ва Жо Байденнинг сиёсати ижобий бўлишидан умидвор. Балки шу сабабдан расмий Кремль Судан портларидан ҳарбий база сифатида фойдаланишни пайсалга солиб келди.
Кутилмаганда 8 декабрь куни рус матбуоти Судан билан келишилган шартномани эълон қилди ва бу геосиёсий нуқтаи назардан ёритила бошланди. Судан портлари руслар учун Қизил денгиз ва Ҳинд уммонига чиқиш ва бу рус ҳарбий флотининг ҳаракат жўғрофиясини кенгайтиришни таъкидлай бошлади. Шунингдек, бу шартнома Суданга ҳарбий ёрдам эвазига Судан портини 25 йил фойдаланиш имконини бериши ҳам эълон қилинди. Шартнома имзоланди ва Россия ҳозирда Суриядаги Тартусдан кейинги минтақадаги рус флотининг иккинчи таянч нуқтасига айланадиган бўлди.
2011 йилда жанубий Суданнинг ажралиб чиқишигача бўлган даврда мамлакат Африканинг энг йирик давлатидан бири бўлиб келди. 1989 йилда Судан олий ҳокимияти тепасига келган Умар ал-Башир мамлакатни 30 йил муддат бошқарди. Дарфурдаги ҳарбий жиноятлар оқибатида Гаагадаги Халқаро суд Умар ал-Баширни қамоққа олишга кўрсатма берди.
42 миллион аҳолига эга Судан қувғинди давлат бўлишига қарамай, Путин 2017 йилда Умар ал-Баширни Сочига меҳмонга таклиф қилди. Ўша учрашув чоғида Умар ал-Башир «Судан Россиянинг Африкадаги калити» деган ташбеҳни ишлатди ва Қизил денгизда Россия ҳарбий флоти базасини яратишни таклиф қилди. 2019 йилда норозилик намойишлари ортидан Умар ал-Башир ҳокимиятдан тўнтарилди ва унинг истаклари амалга ошмай қолди.
Судан ғарбдан шарққа ва шимолдан жанубга ўтган савдо йўллари билан аҳамиятли. Қолаверса, олтин, темир рудаси, минераллар контрабандаси ташиладиган асосий йўллар мамлакати ҳам ҳисобланади. Шунингдек, африкалик мигрантларнинг Европа Иттифоқига етиб олиши учун минтақадаги машҳур мамлакатлардан бири.
Учрашув чоғида яна Суданда рус флоти базаси ўртага чиқди. Хартумдаги ҳар қандай сиёсий ўзгариш Россия ва Судан муносабатларига зарар келтириши мумкин. Кремль Судандаги ўз ҳарбий базасини хавфсизликни кафолатлаш сифатида илгари сурмоқда ва Судан рус қурол-яроғининг асосий мижози бўлишини ҳам истайди. Судан Россия учун Африка қитъасидаги Жазоир ва Мисрдан кейинги энг йирик харидорларидан бир саналади. Бундан ташқари, Судан Африка давлатлари ташкилотида Россиянинг Сурия масаласидаги ҳамфикри ҳам. Ҳаттоки Умар ал-Башир 2018 йил декабрь ойида Сурияга ташриф буюрган илк араб давлат раҳбари сифатида ҳам ёдда қолганди.
Россия Қизил денгизда ўз ҳарбий базасига эга бўлган ҳолатда Абдул Фаттоҳ ал-Бурхон билан ўзининг дипломатик муносабатларини яхшилашга имкон излайди. Судан ташқи ишлар вазири Умар Қамариддин Судан ва Россиянинг ҳарбий база ҳақидаги келишувини кўрмаганини таъкидлаши эса икки мамлакат ўртасидаги келишув амалдаги ҳокимият келишувни ўта тор доирада имзолаганидан дарак беради. Россия Судан ҳарбий кучларини минтақадаги барқарорликни таъминловчи кучлар сифатида баҳолайди.
Ҳаттоки Россия ташқи ишлар вазири ўринбосари Виктор Богданов 2019 йил июнь ойида муваққат ҳукуматга мурожаатида мамлакатдаги радикал исломчиларни шафқатсиз бостириш кераклигини баён қилди. Бироқ бу Суданда демократик ислоҳотлар тарафдори бўлган кучлар орасида русларга қарши кайфиятни юзага келтирди. Демократик кучлар Жо Байден Судандаги фуқаролик жамияти қурилишига кўз юммайди ва Баширнинг сиёсий шерикларини Халқаро жиноят судига келтиришда ёрдам беради, деган фикрда.
Руслар эса Судан ўз нуфузини кучайтириб олиш билан бирга ўз ҳарбий флотининг Қизил денгиз, Ҳинд уммони ва Ўрта ер денгизидаги таъсирини кучайтиришга эришишдан иборат. Бу Кремлга қачонлардир Совет Итттифоқининг Эритрея, Ямандаги Адандаги ҳарбий портларга эгалик қилганини ва Россия қудратли давлат эканини Африкадаги сиёсатчиларга эслатиб туради.
«Яхши жанжалдан ёмон муроса яхши» келишуви
Британия ва Европа Иттифоқи ва ниҳоят узоқ давом этган тўрт йиллик баҳс ва мунозаралардан сўнг бир-биридан муросага келиб ажрашадиган бўлди. Британия Европа Иттифоқидан чиқиш бу британияликлар Иттифоқда имтиёзларнинг сақланиб қолиши ҳақидаги ваъдасини устидан чиқа олдими? Европа Иттифоқи тўлақонли равишда иттифоққа аъзолик якка тарзда савдо қилиш ва мустақил ҳолда ўйин қоидаларини белгилашдан кўра фойдалироқ эканини исботлаб бера олдими? Умуман олганда, БРЕХИТ кимга кўпроқ фойда ёки зиён келтирди каби саволларига The BBC.com нашри жавоб излайди.БРЕХИТ аввал бошиданоқ сиёсий лойиҳа бўлиб, лойиҳа тарафдорлари ЕИдан мустақил бўлсак бўлди, иқтисодий зарар ҳеч нарса эмас, деди. Коронавирус ёпирилди-ю, Британия иқтисодиёти қисқарди, ажралиш учун энди тортишиш манфаатли шартнома асосида БРЕХИТъни амалга ошириш зарур бўлиб қолди. Британия келишувсиз шартномадан чиқадиган бўлса, улкан ҳажмдаги божни ЕИга қандай тўлаш ката муаммога айланарди.
24 декабрь куни имзоланган келишувлар бўлмаганда эди, БРЕХИТ 100 миллиард фунтданда кўпроқ зиён кориш истиқболини ваъда қилаётганди. Ҳайриятки расмий Лондон кутганидек барчаси анча тинч ҳал бўлди. Рождество арафасида имзоланган битим боз устига расмий Лондон ва ЕИ ўртасида савдо урушлари юз бермаслигини ҳам таъминлади. Эндиликда қўшнилар секин-аста у ёки бу масалада яна яқинлаша бошлайди.
Келишув бўлмаганда бугунги вазият Лондон ва Брюссель ўртасида яқин ўтмишдаги 70 йиллардаги манзарага олиб келиши ҳам мумкин эди. Ўша кезларда Британия Европанинг «уч оёқли одами» сифатида Халқаро валюта фондидан кредит беришларини сўраб юрган палла эди. Европа Иттифоқи таркибидаги 40 йиллик давр Лондонга уч оёқли одамдан соғлом одамга айланишига ва дунёнинг энг йирик бешинчи иқтисодига айланишига имкон берди. Тўрт йиллик баҳс ва мунозаралар эса тарихга айланди.
Британия учун бунданда яхши ҳам бўлиши мумкин эди. 24 декабрдаги келишив эндиликда Британия учун 500 миллион аҳолига эга Европа Иттифоқи бозорларини бой беришига олиб келди. БРЕХИТ бошланган даврда сиёсатчилар, хусусан, Борис Жонсон Британия Европа Иттифоқи таркибидан чиқса-да барча имтиёзлар сақлаб қолиниши ва аввалгидек бўлиши ҳақида ваъда берганди. Эндиликда Британия Европа Иттифоқига бадал тўлаш ва ёқаси бирларнинг қонун-қоидаларига бўйсунишдан халос бўлди ва эркин сузишга чиқди.
Европа Иттифоқининг 27 мамлакати Британия муросага келса ва ўйин қоидаларига бўйсунган ҳолда ҳаракат қиладиган бўлсагина муросага боришга, акс ҳолда эса шартнома имзоланмаслиги ва иттифоқ ўз ички бозорларини таърифсиз тўсиқ ва божлар ёрдамида ҳимоя қилишга мажбурлигини ҳам ифодалади.
Британия учун танлов жуда содда қўйилди. Британия келишувсиз шартномадан чиққудек бўлса, бож ва тўсиқлар бир ҳафтадан сўнг – 1 январдан татбиқ этиларди. Шартнома билан чиқадиган тақдирда бож ва таърифлар келгусида ёки томонлардан бири келишув шартларини бузган тақдирдагина жорий этилишига кўнди. Шу тариқа расмий Лондон 2-вариантни ўз халқи учун ўта қулай шарт деб баҳолади.
Европа Иттифоқи Британия билан савдо сотиқда профицитда юрса, консалтинг, юридик хизматига келганда дефиситни ҳис қила бошлайди. Келишувда эса мана шу жиҳатларга алоҳида эътибор берилди ва ҳар икки тараф қайси масалада кучли бўлса, ўша масаладан тош босувчи омил сифатида фойдаланди.
Британия Савдо палатаси раҳбари Адам Маршал назарида, бизнес доиралар тўрт йил давом этган БРЕХИТ ола-таъсиридан қувонмасликлари, Европа Иттифоқи билан савдо қилишнинг янги тамойилларини ўрганиб чиқиш вақт олажагини билдирди. Бош вазир Борис Жонсон эса Рождество табригини йўллар экан, «Биз Европа Иттифоқини тарк этган бўлсак-да, маданий, жўғрофий тарихий ва эмосионал жиҳатдан Европа Иттифоқи билан узвий боғланган бўлиб қолаверамиз», дея нутқ сўзлади.
1 январдан бошлаб Британия Европа Иттифоқи билан эркин савдо қилишда давом этса-да, айрим нарсалар ўзгариши аниқ.
Жаҳонгир Эргашев тайёрлади.
Изоҳ (0)