“Daryo” ham diniy mansublik ildiziga qurilgan, ham millatlararo urush sifatida talqin qilingan Yugoslaviya tarixidagi eng qonli urushlar haqida hikoya qiladi.
Bir-biriga qarshi millat mamlakati
1941—1945-yillardagi voqealar Yugoslaviya tarixidagi eng qonli voqealar sifatida tarixda qoldi. Yugoslaviyada yuz bergan bu davr voqealarini tarixchilar “barchaning barchaga qarshi urushi” davri deb atashi ham bejizga emas. Yugoslaviya Germaniya va Italiyaga qarshi kurashishi bilan birgalikda mamlakatda turli siyosiy, etnik va diniy mansublikka oid guruhlar ham tashqi dushman xavf solib turgan bir vaqtda bir-biriga qarshi kurash olib bordi.
Ichki nizoning eng shafqatsiz jihati shunda ediki, aksar yugoslavlar ana shu ichki nizolarning qurboniga aylandi. Shu sababdan ham “o‘zingdan chiqqan baloga qayga borasan davoga” deb aytishgani bejiz emas. Samuel Xantington o‘zining “Tamaddunlar to‘qnashuvi” asarida bu “to‘qnashuvlarning o‘ta qonli va shafqatsiz kechishi” haqida yozganida Yugoslaviyadagi voqealarni ham nazarda tutgandi. Mamlakat hududidagi millatlarning bir-biriga nisbatan adovati shu darajada kuchli ediki, bu millatlarni yagona bayroq va mafkura ostida birlashtirishni tasavvur ham qilib bo‘lmasdi.
Yugoslaviya paradoksi
Tarix g‘ildiragi bir aylandi-yu tarqoqlik, ayirmachilikni ma’qul ko‘ruvchi, markazlashishga tish tirnog‘i bilan qarshi turuvchi kuchlar bir lahzada kuchli markazlashgan hokimiyat tuzishni istab qoldi. Turli din, turli millat yashagan mamlakatda markazlashgan hokimiyat tuzishning yagona yo‘li esa xorvatlar-u, serblar, serblar va boshqonlar milliy va diniy mansublikni yerga ko‘mishi kerak edi. Bu ikki ayiruvchi tushuncha yerga shu qadar chuqur ko‘milishi esa birlashgan, kuchli Yugoslaviyani janubiy slavyan xalqlarining mustaqil davlatini tashkil qilishga yordam berardi.Birlashtiruvchi g‘oya esa kommunistik mafkura bo‘ldi. 1942-yilda kommunistik partiya yetakchisi Iosif Broz Tito kommunistlardan iborat Yugoslaviya milliy ozodlik harakatini tuzdi. Broz Tito rahnamoligi ostidagi bu kuchlar eng qudratli kuchga aylandi va italyanlar, nemislar va xorvat ustashlari serb fashistlariga qarshi janglarda sezilarli g‘alabalarni qo‘lga kirita boshlaydi. Natijada Yugoslaviya Milliy ozodlik armiyasi barcha tashqi va ichki dushmanlarini mag‘lub qildi va mamlakatdagi eng qudratli kuchga aylandi.
Yugoslaviya kommunistik partiyasining mamlakatdagi obro‘si shu darajada kuchliligidan kommunistlar urushdan so‘ng o‘tkazilgan saylovlarda katta g‘alabani qo‘lga kiritdi. 1945-yilning 29-noyabr sanasida Yugoslaviya skupshinasi — parlamenti bir ovozdan Iosif Broz Tito rahbarligi ostida Yugoslaviya Milliy Federativ Respublikasi tashkil qilinganini e’lon qildi. Iosif Tito Yugoslaviyada sotsializm barpo qilish ishlariga sho‘ng‘ib ketdi.
Iosif Broz Tito va sotsializmning ruscha modeli
Yugoslaviya rahbariyati datlabki yillarda sotsializm qurishni e’lon qilar ekan, rus sotsializmini butunlay ko‘chira boshladi: majburiy natsionalizatsiya (korxonalarni davlat tasarrufiga olish), jadallashtirilgan sanoatlashtirish, ommaviy kollektivlashtirish, davlatning rejali iqtisodiyot boshqaruvi, nokommunistik partiya va harakatlarning taqiqlanishi va “din afyundir” shiori ostida dinga qarshi kurash.Biroq Yugoslaviya rahbariyati ichki va tashqi siyosatda butunlay mustaqil siyosat olib borishi — Sovet Ittifoqining bu jabhada aralashuviga yo‘l qo‘ymaslik asosiysi edi. Shu tufayli oradan hech qancha vaqt o‘tmay, 1948-yilda Yugoslaviya va Sovet Ittifoqi o‘rtasida nizo kelib chiqdi. Yugoslaviya sotsialistik mamlakatlar tarafidan yakkalab qo‘yildi. Bu esa Yugoslaviyaning ichki va tashqi siyosatini o‘zgartirib yuborgan omil bo‘ldi.
Yugoslaviya sotsializm qurishning ruscha modelidan voz kechdi va yugoslavcha sotsializm modelini e’lon qildi. Tito va uning safdoshlari nazarida Sovet Ittifoqi va uning ittifoqchi mamlakatlaridagi kommunistik partiya oyog‘i yerdan uzilgan, mehnatkashlarning haq-huquqlarini himoya qilmay qo‘ygan byurokratik etatik maxluqqa aylanib qolgandi. Shu sababli Tito nazarida markaziy hokimiyatning qudratini susaytirgan holda, avvalo, iqtisodda mahalliy boshqaruvni rag‘batlantirish yugoslavcha sotsializmning yangi mohiyatini tashkil qilishi belgilandi.
Korxonalarga o‘z daromadlarining ma’lum bir qismini o‘zlarining ehtiyojlariga qarab ishlatishiga yo‘l qo‘yildi. Rejali iqtisodiyot endilikda asta-sekinlik bilan barham topdi. Zavod va fabrikalarda direktorlarni saylaydigan va ma’muriy boshqaruvni amalga oshiradigan ishchilarning o‘zlaridan iborat ishchilar kengashlari tashkil qilindi. Qishloq xo‘jaligini total kolxozlashtirish siyosatidan voz kechildi va mahsulotlarni ishlab chiqaruvchi fermer xo‘jaliklari tashkil qilindi.
Xizmat ko‘rsatish sohasida xususiy korxonalarga ruxsat berildi. Tito nazarida yuqori ijro hokimiyatlarining quyi organlardagi ishtirokini kamaytirmasdan turib davlatni samarali boshqarib bo‘lmasdi. Ayni shu maqsadda mahalliy boshqaruv organlari bo‘lgan xalq kengashlari joriy qilindi. Yugoslaviyada federativ boshqaruv tizimi tashkil topadi. Tito bunday siyosat ko‘p millatli Yugoslaviya xalqlarining bir-birlariga nisbatan adovatini unutishga va Yugoslaviya tarkibiga kirgan har bir xalqning siyosiy tengligiga asoslangan jamiyat bo‘lishiga umid qildi. 1963-yildan boshlab mamlakat rasmiy tarzda Yugoslaviya Sotsialistik Federativ Respublikasi sifatida nomlana boshladi.
Titochilikning yuzaga kelishi
1948-yilga kelib rasmiy Kreml va Belgrad o‘rtasidagi siyosiy vaziyat nihoyatda taranglashib ketdi. Buning sabablari nimada edi? Avvalo, Ikkinchi jahon urushi davrida Tito boshchiligidagi qo‘shinlar Italiyaning shimoliy sharqida joylashgan Triyest shahrini ittifoqchi qo‘shinlardan oldinroq bosib oldi. Mazkur voqea Stalinning g‘arb bilan munosabatlarini chippakka chiqarishiga bir bahya qoldi. Kreml rasmiy Belgradning yonini olgan holda g‘arb bilan munosabatlarni muvozanatga solishga muvaffaq bo‘ldi-yu, Titoni o‘zbilarmonlikda tanqid qildi.Ikkinchi jahon urushidan so‘ng rasmiy Kreml kommunistik mafkura tartibi o‘rnatilgan mamlakatlarni o‘z o‘qi atrofida birlashtirishga va sovuq urush davrida kollektiv xavfsizlik doktrinasini e’lon qilgan paytda Yugoslaviya rahbariyati bolgar-yugoslav federatsiyasini tashkil qilish, Albaniyani Yugoslaviya tarkibiga qo‘shish, grek kommunistlarini qo‘llab-quvvatlash borasida rasmiy Kremlga yoqmaydigan siyosat olib bordi. Titoning siyosati tanqid qilindi. Kreml tarafdorlari Yugoslaviyada xoinlikda ayblandi va qatl qilindi. 1948-yilning 28-iyun sanasida KPSS Markaziy Qo‘mitasi majlisida Stalin Yugoslaviya rahbarini qattiq tanqid qildi. Broz Titoning hurmacha qiliqlari Stalinning hiqildog‘iga kelgandi. Natijada Broz Tito va Stalin o‘rtasidagi ixtiloflar butun jamoatchilikning e’tiboriga tushdi.
“Yugoslaviyaning AQSh bilan harbiy-siyosiy ittifoqi mamlakatning de-fakto NATOga a’zoligini bildiradi,” Alchide de Gasperi, Italiya bosh vaziri
Aynan shu davrdan boshlab Broz Tito Yugoslaviya sotsialistik davlatining tamoyillarini qaytadan ko‘rib chiqishga jazm qildi. Tarixchi olimlar bu davrdagi Tito g‘oyalarini “Titochilik” deb ham nomlaydi. Titochilik nimalarda ko‘rinadi degan savolga esa quyidagicha aniqlik kiritish mumkin: avvalo, titochilik kapitalist tuzumidagi mamlakatlar bilan tinchlik va sherikchilik asosida hamkorlik qilishni nazarda tutardi. Shu maqsadda AQSh va Yugoslaviya 1951-yilda “O‘zaro xavfsizlikni ta’minlash” borasida shartnoma imzolaydi.
AQSh nazarida Yugoslaviya Sovet Ittifoqini tiyib turuvchi va muvozanatni saqlovchi vosita bo‘lishi lozim edi. Yugoslaviya esa bu shartnomadan Sovet Ittifoqi Yugoslaviyaga qarshi harbiy amaliyot boshlaydigan bo‘lsa, AQShning yordamga kelishini nazarda tutadi. Ikkinchidan, titochilik o‘zida qo‘shilmaslik harakatini aks ettirgandi. Mazkur tamoyil faqat Sovet Ittifoqiga nisbatan yo‘naltirilgan bo‘lsa-da, Tito g‘arb bilan turli harbiy ittifoqchilik shartnomalariga kirishini mahrum qilmasdi. Tito hukumati shu boisdan rasmiy Kreml yetakchiligidagi Iqtisodiy yordam kengashiga kirishdan bosh tortadi.
Titochilikning ikkinchi muhim jihati millati serb bo‘lgan Edvard Kardel ilgari surgan o‘z-o‘zini boshqaruvchi sotsializm g‘oyasi bo‘ldi. Uning g‘oyasiga ko‘ra, quyi bo‘g‘imdagi hokimiyat organlarining masalasi aynan ishchilarning o‘zlari tarafidan ko‘rib chiqilishini nazarda tutardi. Aynan shu sababli rasmiy Kreml Titoni trotskizm va korporativlik tamoyillarini qabul qilganligida ayblardi. Bu esa Yugoslaviyada bozor iqtisodiyotiga asoslangan sotsializmni yuzaga keltirgandi.
Qisqa muvaffaqiyat
Ham g‘arb, ham sotsialistik lager bilan yaxshi aloqalarni yo‘lga qo‘ya olgan Yugoslaviya iqtisodiyotda sezilarli yutuqlarga erishdi va dunyoning barqaror rivojlanayotgan mamlakati sifatida e’tirof etila boshladi. Sayyohlik sohasi esa Yugoslaviyaning asosiy daromad manbayiga aylandi. G‘arb bilan yaqin aloqalar natijasida Yugoslaviya xorij kreditlari va texnologiyalari yomg‘iri ostida qoldi.1970-yillarga borganda kapitalistik mamlakatlar nazarida Yugoslaviya sotsialistik tuzumga ega bo‘lgan betakror mamlakat sifatida tasavvur uyg‘otdi. Yugoslavlarning yuqori hayot tarzi sotsialistik demokratiya bilan baholana boshlandi. Qiziq jihat shundaki, Tito shaxsiyatining ulug‘lanishi mamlakatdagi liberal islohotlar bilan qorishib ketgan edi. Shunga qaramasdan, kelajakdagi chuqur iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy mojarolar to‘lqini o‘zi haqida darak berar, ammo Yugoslaviya rahbariyati nazdida hamon mamlakat “musaffo osmon” edi.
1970-yilga kelib dunyo bozorida neft va zamonaviy texnologiyalarga bo‘lgan talabning o‘sishi natijasida sotsialistik Yugoslaviya Federativ Respublikasining ham xarajatlari keskin oshib ketdi. 1980-yillarga kelib Yugoslaviyaning sovet respublikalariga eksport hajmi ham qisqardi. Bu Yugoslaviya iqtisodiyotiga fojiaviy ta’sir qildi. Sanoatning o‘sishi sekinlashdi, inflyatsiya, ishsizlik darajasi va mamlakat qarzi ortdi. Jamiyatda esa millatchilikka berilgan kayfiyat ham oshib bordi.
Tito hukumati yagona Yugoslav xalqini vujudga keltirish g‘oyasi amalda qumdan qurilgan qasrga o‘xshab qulab borardi. Tito adashgandi. Xalqlar o‘rtasidagi tinchlik, eng avvalo, doimiy muloqot va dialoglar asnosiga qurilishini inobatga olmagan, milliy va diniy tafovutlarga ega mamlakatda azaliy og‘riqlar surunkali tus olayotganiga bee’tibor qarab kelgandi. Yugoslaviya xalqi turli kayfiyatdagi millatchilikni shior qilib olgan guruhlarning iskanjasiga tushgandi. Kelajak tahdidli tus olayotgandi. 1980-yilda marshal Tito hayotdan ko‘z yumdi va uning siyosatini davom ettira oladigan siyosiy merosxo‘r mavjud emasdi. Natijada Yugoslaviya shiddat bilan Ikkinchi jahon urushidan keyin yuz bergan eng qonli mojarolar girdobiga sho‘ng‘idi. Mamlakatda ajal ruhi keza boshladi.
1987-yilda Slobodan Miloshevishning Kosovodagi albanlar millatchiligini tinchlantirishga uringan sa’y-harakatlari tez orada o‘z salbiy natijasini berdi. Yugoslaviya Tito orzu qilgan bir xalq millatlararo ziddiyatlar natijasida parokandalik va bo‘linishga, ko‘plab begunoh insonlarning hayotdan ko‘z yumishiga olib keldi. Bu qanday yuz bergani esa mutlaqo boshqa tafsilot.
Jahongir Ergashev tayyorladi.
Izoh (0)