O‘zbekistonda 2019-yilda boshlangan Endokrinologik yordam milliy dasturi qandli diabetga chalingan bolalar hayotini yaxshilashga yordam bermoqda

O‘zbekistonda qandli diabet bilan og‘rigan bemorlar qanday yashayotgani va ularga endokrinologik yordam ko‘rsatish milliy dasturi qanday yordam bergani haqida mamlakat bosh endokrinologi Feruza Alimovna Haydarova hikoya qiladi.

2019-yil 19-aprelda O‘zbekiston Prezidentining farmoni bilan 2019—2021-yillarga mo‘ljallangan aholiga endokrinologik yordamni takomillashtirish milliy dasturi tasdiqlandi. Milliy dasturning asosiy yo‘nalishlaridan biri qandli diabet bilan og‘rigan bemorlarni davolash sifatini oshirish bo‘ldi.

Har yili 14-noyabr kuni nishonlanadigan xalqaro diabet kuni arafasida O‘zbekiston bosh endokrinologi va Respublika ixtisoslashtirilgan endokrinologiya ilmiy-amaliy tibbiyot markazi bosh shifokori Feruza AlimovnaHaydarova milliy dastur qandli diabet bilan og‘rigan bemorlar hayotini qanday o‘zgartirgani, qanday natijalar qo‘lga kiritilgani va bu yo‘nalishda nima qilish kerakligi haqida so‘zlab berdi.

Milliy dastur g‘oyasi qanday yuzaga keldi va u qanday maqsadlarga erishishi kerak edi?

Endokrinologik yordamni yaxshilash bo‘yicha Milliy dasturni yaratish masalasi ancha oldin, 2000-yillarning boshlarida paydo bo‘lgan, chunki bu sohadagi so‘nggi o‘zgarishlar 1992-yildagina bo‘lgan. Aholiga endokrinologik tibbiy yordam ko‘rsatish tizimini yaratish, moddiy-texnik bazasini rivojlantirish va professional kadrlar tayyorlashga qaratilgan ishlar doimo reja asosida olib borilgan.

Ammo shu bilan bir qatorda so‘nggi 10-15 yil ichida qandli diabetning birinchi va ikkinchi turi bilan ham kassallanishning sezilarli darajada oshishi kuzatilib kelindi. O‘z o‘rnida surunkali buyrak yetishmovchiligi, ko‘rlik, “diabetik tovon” sindromi kabi asoratlar sonining ham oshishi kuzatildi. Qilingan sa’y-harakatlarga qaramay, muammolar hali ham bor edi: tibbiy asbob-uskunalar yetishmasligi, bemorlar zamonaviy va samarali terapiya muolajalarini olishmagan edilar, qandli diabetning birinchi turi bilan og‘rigan bolalar va o‘smirlar insulinlar bilan ta’minlanmagan edi.

Vaziyat qalqonsimon bez va qandli diabetli kasalligi bor bemorlarni davolashda va diagnostika qilishda bo‘lgan yondashuvni keskin o‘zgartirishni talab qilar edi. Nihoyat, 2019-yilda endokrinolog shifokorlar va O‘zbekiston hukumatining birgalikdagi sa’y-harakatlari bilan qisqa vaqt ichida mamlakatdagi vaziyatni sezilarli darajada yaxshilaydigan va bir qator muhim o‘zgarishlarni amalga oshira oladigan milliy dastur ishlab chiqildi.

Dastur amal qilgan yil davomida nima qilishga erishildi?

Endokrin kassalligi bor bemorlarga katta e’tibor berilishi 2017-yilda, Prezident Shavkat Mirziyoyev endokrinologik xizmatlar ishi sifatini oshirish bo‘yicha bergan ko‘rsatmasiga binoan boshlangan edi. Avvalo moddiy-texnika bazasiga e’tibor qaratdik. Bundan avval 14 ta dispanserlar deyarli to‘liq moslashtirilgan binolarda joylashgan edi. Hech qanday uskunalar yo‘q edi. So‘nggi yarim yil ichida budjet mablag‘lari ajratilib, Navoiy, Xorazm, Namangan, Farg‘ona, Qashqadaryoda yangi dispanserlar qurildi va yangi zamonaviy uskunalar qo‘yildi.

Bugungi kunda O‘zbekistonda tuman tibbiyot birlashmasidagi oddiy tibbiyot xonasidan tortib, viloyat dispanseri va Toshkentdagi endokrinologiya markazigacha endokrinologik yordam ko‘rsatishning vertikal modeli amal qilmoqda. Bosh markazlarni ishini yengillashtirish va joylarda bemorlarga yordam ko‘rsatish maqsadida bunday tizim barcha viloyatlarda amal qiladi. Bunday yondashuv sabab, endi odamlar davolanish uchun viloyatdan poytaxtga kelishlari shart emas.

Mutaxassislarning bilim va malakasini oshirish, malakali kadrlar tayyorlash ham ishdagi muhim yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. Milliy dasturning bandlaridan biri qandli diabetni davolash bo‘yicha yagona milliy standartlarni yaratishni ko‘zda tutgan. Qisqa muddatda ko‘pgina mutaxassislar sa’y-harakatlari bilan zamonaviy xalqaro standartlarga javob beradigan 2-turdagi qandli diabetni boshqarish bo‘yicha Milliy tavsiyalar ishlab chiqishga erishildi. Bugungi kunda shifokorlar O‘zbekistonning turli viloyatlarida qandli diabetni davolashda sinovdan o‘tgan, zamonaviy jahon darajasidagi yondashuvlardan foydalanmoqda.

Milliy dasturning qaysi natijasi shifokorlarning o‘zlari tomonidan eng muhim deb hisoblanadi?

Shifokorlar uchun qandli diabetning birinchi turi bilan kasallangan bolalar hayoti naqadar o‘zgarganligi eng muhim hisoblanadi. Avval uni “insulinga qaram bo‘lgan” diabet deb atashar edilar. Bu tana o‘z insulinini ishlab chiqarmaydigan va hayot davomida har kuni insulin qabul qilishni talab qiladigan holatdir. Qandli diabetning bu turi ko‘pincha bolalar va o‘smirlarda rivojlanadi va bolaning ham, uning yaqinlari va do‘stlarining ham hayot tarzida o‘zgarishlar yuz beradi.

Qandli diabetning birinchi turini nazorat qilishda ko‘pgini turli xil omillar ahamiyatga molik. Ammo ulardan eng muhimlari bu — o‘z-o‘zini teran boshqarish, oila va do‘stlar qo‘llab-quvvatlashi hamda qabul qilinayotgan insulin turidir. Misol sifatida, 90-yillar boshida insulin turlarining eskirganlarini qo‘llash munosabati bilan 1-turdagi qandli diabetga chalingan bolalarning o‘rtacha umr ko‘rishi 7 yilni tashkil etar edi.

Hozirgi kunda O‘zbekistonda qandli diabetning 1-turiga chalingan 3000 dan ortiq bolalar va o‘smirlar borligi hisoblangan. Aynan Milliy dastur tufayli Mustaqillik tarixida birinchi marta mamlakatdagi har bir bola bugungi kunda eng zamonaviy, analog insulinlarni bepul oladi. Insulinlarning shunday turi 1-turdagi qandli diabetni davolashda oltin standartlardan hisoblanadi va barcha xalqaro tashkilotlar tomonidan tavsiya etilgan.

Butun dunyoda diabet bilan og‘rigan bolalar o‘zlarini hayotdan chetda qolganday hisoblamaydi. Ular o‘qiydi, ishlaydi, sport bilan shug‘ullanadi, katta bo‘lib, vatan ravnaqi uchun o‘z hissasini qo‘shadi. Men bu narsani bizda ham ko‘rishni xohlar edim, albatta. Afsuski, hattoki 30 yoshgacha yashay olmagan bolalarni xotirlayman. Hozir esa mamlakatimizda vaziyatni bizning sa’y-harakatlarimiz o‘zgartira olishiga umid bor.

Ishning ilk natijalari ko‘ringan: qandli diabet kasalligining o‘tkir asoratlari bo‘lgan reanimatsiya bo‘limlari va shifoxonalarga qabul qilinayotgan bolalar soni keskin kamaygan, bemorlar murojaatlari hamda bolalar endokrinolog shifokorlariga katta yuk tushishi ham pasaygan. Bu esa kelajakda biz bunday bemorlar umri uzayganligini ko‘ra olamiz degani.

Samarqand viloyatidagi “Umid-D” qandli diabet va nogironlikning boshqa shakllari bilan og‘riganlarga yordam ko‘rsatish xayriya markazi raisi Tatinsyan Karine Valeryevna ham ijobiy o‘zgarishlar haqida gapirdi:

“Umid-D” bu — qandli diabetga chalingan bolalar ota-onalarining tashabbuskor guruhi. Bizning diqqat markazimizda qandli diabetning birinchi turi bilan yashayotgan bolalar va o‘smirlar, ularning ota-onalari hamda qandli diabetli kattalardir. Hozirgi kunda Samarqand viloyatida qandli diabetga chalingan 400 dan ortiq bolalar va o‘smirlar, shuningdek, yoshligida 1-turdagi qandli diabetga chalingan yoshlar ro‘yxatga olingan.

Milliy dastur qabul qilingandan buyon 18 yoshgacha bo‘lgan bizning bolalar muntazam ravishda analog insulinlarni ola boshladilar. Bizning pediatr-endokrinologlar insulinning taqsimlanishiga katta ahamiyat berishadi. Individual dozalarni tanlashadi, doimiy ravishda har bir kichkina bemor va uning ota-onalari bilan mashg‘ulotlar o‘tkazishadi.

Albatta, bolalarning hayot sifati yaxshilandi. Bolalar va ota-onalar doimo salomatlik analog insulinlarda yaxshilanayotgani haqida gapirishadi. Muhimi ular har doim har bir bolaga kerak bo‘lgan miqdorda mavjud. Buning barchasi biz uchun juda muhim hodisa bo‘lib, davlatimiz tomonidan qandli diabet bo‘yicha milliy dastur bundan keyin ham qo‘llab-quvvatlanib kelinishiga umid qilamiz.

1-turdagi qandli diabet bilan og‘rigan bolalarga yana qanday yordam kerak?

Qandli diabetning 1-turi bilan kasallangan bolalar doim shifokorlar va davlatning maxsus nazoratida va 18 yoshgacha insulinlarni bepul ravishda olishadi. Ammo gap shundaki, maktabni tugatib, pasport olgach, yoshlar qandli diabetga kasallanishdan to‘xtamaydilar. Ular yelkasiga Oliy o‘quv yurtiga kirish, ish topish, o‘z-o‘zini anglash kabi “katta” muammolar bilan bir qatorda har kuni qilinishi va o‘tkazib yuborish mumkin bo‘lmagan inyeksiyalar, insulinlarni xarid qilish kabi tashvishlar tushadi.

Birinchi turdagi qandli diabetning o‘ziga xos bir xususiyati bu — doimo o‘z-o‘zini boshqarish kerakligi. Insulin dozasini o‘z vaqtida to‘g‘ri berish uchun qondagi qand miqdorini muntazam ravishda tekshirish juda muhim. Qandli diabetning 2-turi bilan kasallangan bemorlarga qondagi qand miqdorini haftada 3-4-marta o‘lchash kerak bo‘lsa, 1-turi bilan xastalangan bolalar va o‘smirlar kun davomida qondagi qand miqdorini 4-5-marta tekshirishlari lozim. Buning uchun maxsus asbob - glyukometrlar va ular bilan birga sinov chiziqlari ishlatiladi. Glyukometrlar va sinov chiziqlarini harid qilish doim qandli diabetli bemor oilasining zimmasiga tushar edi. Ammo hamma oila ham sinov chiziqlarini sotib olishga muntazam ravishda pul ajrata olmaydi. Bu esa natijada bolaning sog‘lig‘i yomonlashib, asoratlar xavfi yuzaga kelishiga olib kelishi mumkin. Biz bu bandni Milliy dasturga kiritdik va davlatimiz yordamida joriy yilning so‘nggigacha kerakli miqdorda glyukometrlarga ega bo‘lib, ularni bolalarga bepul ravishda tarqata olamiz deb umid qilamiz.

Maqola chop etilish vaqtiga kelib, 1-turdagi qandli diabetga chalingan bolalar uchun o‘z-o‘zini nazorat qilish vositalarini sotib olish bo‘yicha rasmiy tender o‘tkazilgani haqida ma’lumot oldik.

2-turdagi qandli diabet bilan og‘rigan bemorlarni davolash bilan bog‘liq vaziyat qanday rivojlanmoqda?

2-turdagi diabet bilan bog‘liq vaziyat butun dunyoda bo‘lganidek, bizning mamlakatimizda ham unachalik yaxshi emas. Biz uchun 2-turdagi qandli diabet kasalligining ko‘payishidagi asosiy omillar kam harakatli turmush tarzi, yog‘li ovqatni iste’mol qilish odatlari bo‘lib kelmoqda. Buning bari semizlikning, ateroskleroz va arterial gipertoniyaning rivojlanishiga olib keladi. Kasallik bunday vaziyatda simptomsiz kechadi, bemorlar yurak, qon tomirlari va buyrakda asoratlar rivojlanayotgan bosqichda mutaxassislarga murojaat qiladi.

Ma’lum bo‘lganidek, kasallikni davolashdan ko‘ra, oldini olgan yaxshi. Shu sababli ham shifokorlar diqqati xalq orasida qandli diabet bilan kasallanganlarni aniqlashga, insonlar qandli diabet va uning asoratlari haqidagi ma’lumotlari oshishiga qaratilgan. Milliy dastur doirasida Buxoro, Namangan va Sirdaryo viloyatlarida 40 yoshdan katta aholi skrining qilindi. Hisobga olinmagan bemorlar ko‘p edi. Bitta ro‘yxatdan o‘tgan bemorga o‘zining tashxisi haqida bilmagan 10ta bemor to‘g‘ri keladi. Ko‘pgina aholi to‘g‘ri yondashuv bilan sog‘liqqa asoratsiz butkul bartaraf etish mumkin bo‘lgan “preddiabet” holatida.

“O‘z sog‘lig‘iga g‘amxo‘rlik qilish, avvalo inson zimmasida. Sog‘lig‘iga ma’suliyatsiz bo‘lish bu davlat yelkasiga qo‘shimcha moddiy yuk bo‘lib tushadi. Bugungi kunda sizda qandli diabet bor yo‘qligini aniqlash juda oson. Bor yo‘g‘i qand miqdorini aniqlashga qon topshirish lozim. Buni istalgan oilaviy poliklinikada amalga oshirish mumkin. 40 yoshdan oshgan har bir inson qondagi qand miqdorini muntazam ravishda tekshirishi lozim”, — deb maslahat beradi endokrinolog.