1755-yil 1-noyabr katoliklarning muqaddas bayrami bo‘lmish Avliyolar kunida Portugaliya poytaxti Lissabon shahri o‘z tarixidagi misli ko‘rilmagan fojiaga yuz tutdi. Shu kuni vayronkor zilzila butun shaharni yer bilan bitta qildi. “Daryo” bugungi maqolada ushbu zilzila haqida hikoya qiladi.
Lissabondagi zilzila mahalliy vaqt bilan soat 9:40 da yuz berdi. Turli manbalarda zilzila oqibatida 5 mingdan 130 minggacha odam halok bo‘lgani aytiladi. Ortidan sunami va yong‘inlarni keltirib chiqargan mazkur zilzila shaharni butunlay vayron qilib yubordi.
Zilzilaning geologik sabablari va uning seysmik kuchi bugungi kun olimlari tomonidan ham muhokama qilib kelinmoqda. Ammo bu haqidagi sifatli va aniq dalillarning yo‘qligi bu borada aniq bir fikr bildirishga xalaqit bermoqda. Uning seysmik kuchi Rixter shkalasi bo‘yicha 8,5-9 ballni tashkil qildi. Zilzila epimarkazi esa hamon muhokamalarga sabab bo‘lmoqda. Keng tarqalgan fikrga ko‘ra, u Kobo Sen-Vinsentidan 200 km janubda bo‘lgani aytildi. Bunday ko‘lamdagi zilzilalar har 1 500-2 000 yilda bir takrorlanishi taxmin qilinadi.
Mazkur zilzila nafaqat Portugaliya, balki butun Yevropa va qisman Afrikaga ham ta’sir qildi. Zamonaviy manbalar shu kuni jami 10 daqiqa davom etgan uchta silkinish bo‘lganini qayd etdi. Buning natijasida yerda besh metrgacha bo‘lgan yoriqlar paydo bo‘ldi. Zilziladan bir necha daqiqa o‘tgach esa balandligi 5-10 metrdan oshadigan sunami yuzaga keldi va Taxo daryosi bo‘yida joylashgan Lissabon shahri markazining ko‘p qismi suv ostida qolishiga sabab bo‘ldi. Sunamidan omon qolgan hududlar esa mo‘rilarning qulashi natijasida yuzaga kelgan yong‘inlar ichida qoldi va bu yong‘inlar besh kun davomida shaharni kulga aylantirdi.
Lissabon zilziladan zarar ko‘rgan yagona Portugaliya shahri emas edi. Mamlakat janubi, ayniqsa, Algavri shahri ham zilzila natijasida juda katta zarar ko‘rgan edi. Zilzila kuchi Yevropada Finlandiyagacha sezildi. Atlantika okeani qirg‘oqlari bo‘ylab sunamilar yuzaga keldi. Ular Shimoliy Afrikadan tortib Martinik orollarigacha yetib bordi.
Zilzila natijasida Ispaniyaning Andaluziya va Galisiyadagi asosiy port shaharlari Kadis, Seviliya, Lakarunya katta vayronalar ostida qoldi. Natijada, Amerika bilan savdo shimoliy Yevropa portlari orqali amalga oshiriladigan bo‘ldi. Bu esa Ispaniyaning Atlantikadagi hukmronligiga katta zarba berdi.
Lissabonning 85 foiz binosi buzilib ketdi. Ular orasida Portugaliyaning o‘ziga xos arxitekturasi namunalari bo‘lmish saroylar, cherkovlar bor edi. Zilziladan buzilmagan binolar esa yong‘inlar oqibatida vayron bo‘ldi. Jami 18 mingta bino vayron bo‘ldi. Jumladan, yangi qurib bitkazilgan opera binosi ham yonib kul bo‘ldi. Taxo daryosi bo‘yida joylashgan ichida 70 ming nusxadagi kitoblarga ega kutubxonasi, Rubens, Titsian, Korrejo kabi mashhur rassomlar asarlari doxil yuzdan ortiq san’at asarlari bo‘lgan qirol saroyi ham zilzila oqibatida vayron bo‘ldi. Shuningdek, Vasko da Gama kabi dengizchilarning hisobotlari saqlanayotgan davlat qirollik arxivi ham yo‘q bo‘lib ketdi.
Afrikaning Atlantika sohillarida joylashgan Marokash, Gibraltar bo‘g‘ozi hududlari ham zilziladan zarar ko‘rdi. Jumladan, Marokashning Tanjer, Rabot, Sale, Mazagan (al-Jadida), Asila, Larash, Mahdiya, Kasablanka, Safi, as-Suvayra, Agadir shaharlari vayron bo‘ldi. Rabotdagi Hasan minorasi jiddiy zarar ko‘rdi va uning gumbazi buzildi. Tanjerda sunami 2 km ichkariga kirib borib, shahar devorlari ostida to‘xtadi. 18 kundan keyin Fes shahrida yana bir kuchli zilzila qaytalandi va jiddiy vayronliklar keltirib chiqardi.
Zilzila paytida Portugaliya qiroli poytaxtda emas edi. Qizlaridan birining iltimosiga binoan shahar tashqarisida bayram munosabati bilan o‘tkazilgan messada ishtirok etish uchun shahardan chiqib ketgan edi. Fojiadan keyin Ajuda shahrida chodir tikilib, qirol oilasi va ma’muriyat shu yerda yashay boshladi. Qirol Jozef I vafotidan keyin uning qizi Mariya I Ajuda shahrida chodirlar joylashgan hududda yangi va hozirgi qirollik saroyini qurdirdi.
Fojiadan, shuningdek, bosh vazir Markiz Pombal Sebastiao de Melo ham tirik qolgan edi. O‘zining pragmatik boshqaruv uslubi bilan mashhur bo‘lgan ushbu vazir darhol qutqaruv va qayta qurish ishlarini boshlab yubordi. Yong‘in joylariga o‘t o‘chirish jamoalarini yubordi va yana bir guruh jamoaga jasadlarni yig‘ishga buyruq berdi. Uning “Endi o‘lganlarni ko‘ming va tiriklarga taom bering” gapi mashhur bo‘lib, fojiadan keyin qayta tiklanishda uning qanday xarakter ko‘rsatganini shundan ham bilib olish mumkin. Bir yildan keyin Lissabon barcha vayronagarchiliklardan xoli bo‘ldi va qayta qurish maydoniga aylandi. Ushbu falokat Lissabonning qayta qurilishiga zamin yaratdi va bu safar keng maydonlar va keng ko‘chalarga ega Lissabon shahri bunyod etildi.
Bosh vazir rahnamoligida qurilgan bu yangi binolar Yevropada qurilgan ilk antiseysmik binolar bo‘lib, aynan mana shu qurilishlar bugun Lissabonning turistik markazlaridan biri hisoblanadi. Portugaliyaning boshqa shaharlarida qurilgan markaziy maydonlar ham xuddi shu ko‘rinishda qayta qurildi.
Bosh vazir nafaqat qayta qurishga e’tibor qaratdi, balki hududlardagi nasroniy jamoalariga bir nechta savollardan iborat so‘rovnoma yubordi. Ushbu so‘rovnomada quyidagi savollar o‘rin olgan edi:
- Zilzila qancha vaqt davom etdi?
- Nechta qayta silkinish yuzaga keldi?
- Qanday turdagi zarar yetkazildi?
- Hayvonlarda g‘ayriodatiy holatlar kuzatildimi?
- Quduqlar va ko‘priklarga nima bo‘ldi?
Mazkur zilzila mamlakatdagi siyosiy taranglikka ham sabab bo‘lib, davlatning XVIII asrdagi mustamlakachilik manfaatlariga jiddiy zarar berdi.
Xulosa qiladigan bo‘lsak, barcha tabiiy ofatlar insonning ular oldida qanchalik ojiz ekanini ko‘rsatishi bilan bir qatorda, uning qayta oyoqqa tura olishini va barchasini qaytadan boshlash qobiliyatiga ega ekanini ko‘rsatadi. Jumladan, Lissabonda yuz bergan zilzila ham buni isbotlab bergan desak, yanglishmagan bo‘lamiz.
Jahongir Ostonov tayyorladi.
Izoh (0)