1755 йил 1 ноябрь католикларнинг муқаддас байрами бўлмиш Авлиёлар кунида Португалия пойтахти Лиссабон шаҳри ўз тарихидаги мисли кўрилмаган фожиага юз тутди. Шу куни вайронкор зилзила бутун шаҳарни ер билан битта қилди. «Дарё» бугунги мақолада ушбу зилзила ҳақида ҳикоя қилади.
Лиссабондаги зилзила маҳаллий вақт билан соат 9:40 да юз берди. Турли манбаларда зилзила оқибатида 5 мингдан 130 минггача одам ҳалок бўлгани айтилади. Ортидан сунами ва ёнғинларни келтириб чиқарган мазкур зилзила шаҳарни бутунлай вайрон қилиб юборди.
Зилзиланинг геологик сабаблари ва унинг сейсмик кучи бугунги кун олимлари томонидан ҳам муҳокама қилиб келинмоқда. Аммо бу ҳақидаги сифатли ва аниқ далилларнинг йўқлиги бу борада аниқ бир фикр билдиришга халақит бермоқда. Унинг сейсмик кучи Рихтер шкаласи бўйича 8,5-9 баллни ташкил қилди. Зилзила эпимаркази эса ҳамон муҳокамаларга сабаб бўлмоқда. Кенг тарқалган фикрга кўра, у Кобо Сен-Винсентидан 200 км жанубда бўлгани айтилди. Бундай кўламдаги зилзилалар ҳар 1 500-2 000 йилда бир такрорланиши тахмин қилинади.
Мазкур зилзила нафақат Португалия, балки бутун Европа ва қисман Африкага ҳам таъсир қилди. Замонавий манбалар шу куни жами 10 дақиқа давом этган учта силкиниш бўлганини қайд этди. Бунинг натижасида ерда беш метргача бўлган ёриқлар пайдо бўлди. Зилзиладан бир неча дақиқа ўтгач эса баландлиги 5-10 метрдан ошадиган сунами юзага келди ва Тахо дарёси бўйида жойлашган Лиссабон шаҳри марказининг кўп қисми сув остида қолишига сабаб бўлди. Сунамидан омон қолган ҳудудлар эса мўриларнинг қулаши натижасида юзага келган ёнғинлар ичида қолди ва бу ёнғинлар беш кун давомида шаҳарни кулга айлантирди.
Лиссабон зилзиладан зарар кўрган ягона Португалия шаҳри эмас эди. Мамлакат жануби, айниқса, Алгаври шаҳри ҳам зилзила натижасида жуда катта зарар кўрган эди. Зилзила кучи Европада Финландиягача сезилди. Атлантика океани қирғоқлари бўйлаб сунамилар юзага келди. Улар Шимолий Африкадан тортиб Мартиник оролларигача етиб борди.
Зилзила натижасида Испаниянинг Андалузия ва Галисиядаги асосий порт шаҳарлари Кадис, Севилия, Лакаруня катта вайроналар остида қолди. Натижада, Америка билан савдо шимолий Европа портлари орқали амалга ошириладиган бўлди. Бу эса Испаниянинг Атлантикадаги ҳукмронлигига катта зарба берди.
Лиссабоннинг 85 фоиз биноси бузилиб кетди. Улар орасида Португалиянинг ўзига хос архитектураси намуналари бўлмиш саройлар, черковлар бор эди. Зилзиладан бузилмаган бинолар эса ёнғинлар оқибатида вайрон бўлди. Жами 18 мингта бино вайрон бўлди. Жумладан, янги қуриб битказилган опера биноси ҳам ёниб кул бўлди. Тахо дарёси бўйида жойлашган ичида 70 минг нусхадаги китобларга эга кутубхонаси, Рубенс, Тициан, Коррежо каби машҳур рассомлар асарлари дохил юздан ортиқ санъат асарлари бўлган қирол саройи ҳам зилзила оқибатида вайрон бўлди. Шунингдек, Васко да Гама каби денгизчиларнинг ҳисоботлари сақланаётган давлат қироллик архиви ҳам йўқ бўлиб кетди.
Африканинг Атлантика соҳилларида жойлашган Марокаш, Гибралтар бўғози ҳудудлари ҳам зилзиладан зарар кўрди. Жумладан, Марокашнинг Танжер, Работ, Сале, Мазаган (ал-Жадида), Асила, Лараш, Маҳдия, Касабланка, Сафи, ас-Сувайра, Агадир шаҳарлари вайрон бўлди. Работдаги Ҳасан минораси жиддий зарар кўрди ва унинг гумбази бузилди. Танжерда сунами 2 км ичкарига кириб бориб, шаҳар деворлари остида тўхтади. 18 кундан кейин Фес шаҳрида яна бир кучли зилзила қайталанди ва жиддий вайронликлар келтириб чиқарди.
Зилзила пайтида Португалия қироли пойтахтда эмас эди. Қизларидан бирининг илтимосига биноан шаҳар ташқарисида байрам муносабати билан ўтказилган мессада иштирок этиш учун шаҳардан чиқиб кетган эди. Фожиадан кейин Ажуда шаҳрида чодир тикилиб, қирол оиласи ва маъмурият шу ерда яшай бошлади. Қирол Жозеф I вафотидан кейин унинг қизи Мария I Ажуда шаҳрида чодирлар жойлашган ҳудудда янги ва ҳозирги қироллик саройини қурдирди.
Фожиадан, шунингдек, бош вазир Маркиз Помбал Себастиао де Мело ҳам тирик қолган эди. Ўзининг прагматик бошқарув услуби билан машҳур бўлган ушбу вазир дарҳол қутқарув ва қайта қуриш ишларини бошлаб юборди. Ёнғин жойларига ўт ўчириш жамоаларини юборди ва яна бир гуруҳ жамоага жасадларни йиғишга буйруқ берди. Унинг «Энди ўлганларни кўминг ва тирикларга таом беринг» гапи машҳур бўлиб, фожиадан кейин қайта тикланишда унинг қандай характер кўрсатганини шундан ҳам билиб олиш мумкин. Бир йилдан кейин Лиссабон барча вайронагарчиликлардан холи бўлди ва қайта қуриш майдонига айланди. Ушбу фалокат Лиссабоннинг қайта қурилишига замин яратди ва бу сафар кенг майдонлар ва кенг кўчаларга эга Лиссабон шаҳри бунёд этилди.
Бош вазир раҳнамолигида қурилган бу янги бинолар Европада қурилган илк антисейсмик бинолар бўлиб, айнан мана шу қурилишлар бугун Лиссабоннинг туристик марказларидан бири ҳисобланади. Португалиянинг бошқа шаҳарларида қурилган марказий майдонлар ҳам худди шу кўринишда қайта қурилди.
Бош вазир нафақат қайта қуришга эътибор қаратди, балки ҳудудлардаги насроний жамоаларига бир нечта саволлардан иборат сўровнома юборди. Ушбу сўровномада қуйидаги саволлар ўрин олган эди:
- Зилзила қанча вақт давом этди?
- Нечта қайта силкиниш юзага келди?
- Қандай турдаги зарар етказилди?
- Ҳайвонларда ғайриодатий ҳолатлар кузатилдими?
- Қудуқлар ва кўприкларга нима бўлди?
Мазкур зилзила мамлакатдаги сиёсий тарангликка ҳам сабаб бўлиб, давлатнинг XVIII асрдаги мустамлакачилик манфаатларига жиддий зарар берди.
Хулоса қиладиган бўлсак, барча табиий офатлар инсоннинг улар олдида қанчалик ожиз эканини кўрсатиши билан бир қаторда, унинг қайта оёққа тура олишини ва барчасини қайтадан бошлаш қобилиятига эга эканини кўрсатади. Жумладан, Лиссабонда юз берган зилзила ҳам буни исботлаб берган десак, янглишмаган бўламиз.
Жаҳонгир Остонов тайёрлади.
Изоҳ (0)