COVID-19’ga qarshi dorilarning hech biri JSST rahbarligidagi klinik tadqiqotlarda sinovdan o‘tmadi, hatto remdesivir ham. Bu nima degani va endi nimadan umid qilish mumkin?

Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti ekspertlari koronavirus infeksiyasiga qarshi dorilarning yirik xalqaro klinik tadqiqotlari natijalarini e’lon qildi, ular bahor boshidayoq tashkil qilingan “Birdamlik” dasturi doirasida o‘tkazilgan. Bu natijalar dastlabki bo‘lsa-da, boshqa hech narsaga umid qilib bo‘lmaydi: tadqiqotga kiritilgan dorilardan hech biri bemorlarga hech qanday sezilarli foyda keltirmadi. Eng achinarlisi, remdesivir antivirus dorisiga katta umid bog‘langan, boshqa tadqiqotlarning birinchi natijalari buni tasdiqlagan edi. Ammo yangi ma’lumotlar buning aksini ko‘rsatmoqda. Bu zidlikni qanday tushunish kerakligi, JSST aynan nimani tadqiq qilgani va muqobil vositalar bilan bog‘liq vaziyat qanday ekanligi haqida Meduza’ga kimyo fanlari nomzodi, Inbio Ventures venchur fondi ilmiy ekspertiza rahbari Ilya Yasniy gapirib berdi.

Remdesivir COVID-19’ga qarshi asosiy umidlardan biri edi va umidlantiruvchi natijalarni ko‘rsatgan edi

Odatda yangi dorilarni ishlab chiqish uchun o‘n yilcha vaqt ketadi va aksariyat hollarda bu muvaffaqiyatsizlik bilan tugaydi. COVID-19 pandemiyasi sharoitlarida insoniyat o‘ziga bunday hashamni ep ko‘rmaydi, shu sababli uning birinchi oylaridayoq yangi koronavirusga qarshi allaqachon mavjud bo‘lgan dorilarni qo‘llashga urinib ko‘rishdi. Biroq virus qanchalik xavfli bo‘lsa-da, yetarlicha sinovdan o‘tkazilmagan dorilarni shoshma-shosharlik bilan ro‘yxatdan o‘tkazish va keng amaliyotga kiritish undan ham xavfli bo‘lishi mumkin. Qaysidir dori ilgari OIV, bezgak yoki grippga qarshi yordam bergani uning koronavirusga chalingan bemorlar uchun samarali yoki xavfsiz bo‘lishini bildirmaydi. Modda hujayralarni o‘stirishda faollik ko‘rsatgan bo‘lsa-da, uning bozorgacha yetib borish imkoniyati statistikaga ko‘ra, 1 foizga ham yetmaydi. Foyda va xavf muvozanati keng ko‘lamli, yaxshi rejalashtirilgan klinik tadqiqotlarda belgilanishi kerak.

Gidroksixloroxinning “ko‘tarilishi va tushishi” bilan bog‘liq voqea keng ommaga ma’lum. Qolaversa, mutaxassislar ko‘zi bilan qaraganda, hech qanday “ko‘tarilish” bo‘lgani ham yo‘q: dori kam sonli bemorlar ishtirokidagi yaxshi rejalashtirilmagan tadqiqotlarda qandaydir samaradorlikni ko‘rsatgan, kengroq ko‘lamli tadqiqotlarda esa, shu jumladan, kasallanganlar bilan kontaktda bo‘lganlarga profilaktika sifatida berilganida ham, kutilganidek, muvaffaqiyatsizlikka uchragan.

Meduza’ning Rossiyada koronavirusga qarshi qo‘llanilayotgan dorilar haqidagi katta tadqiqotidan

Tasodifiy nazoratga asoslangan (dorilarni ishlab chiqish sohasida oltin standart) tadqiqotlarning ilk natijalari aprel oxiridayoq paydo bo‘la boshladi. Xususan, ko‘plab ekspertlar virusli RNK-polimerazaning past molekulali ingibitori remdesivirga umid bog‘lagan edi, ammo u na C gepatitini davolashda, na Ebola virusiga qarshi samaradorlik ko‘rsatgan emas.

AQSh Salomatlik milliy institutlari tomonidan 1062 nafar bemor ishtirokida o‘tkazilgan birinchi bunday tadqiqot remdesivir og‘ir bemorlarda o‘rtacha sog‘ayish vaqtini 15 dan 10 kungacha qisqartirishini ko‘rsatdi. U, shuningdek, o‘lim holatini 11,6 dan 8 foizgacha kamaytirishga moyillikni ko‘rsatdi. Ushbu dori panatseya bo‘lmasa-da, kasalxonada yotgan bemorlarni davolashda (dori inyeksiya orqali yuborilgani uchun uni ambulator davolash uchun tekshirishmagan) foydali bo‘lishi mumkinligi oydinlashdi.

Ushbu natijalar asosida remdesivir 1-maydayoq AQShda og‘ir bemorlar uchun vaqtinchalik ruxsatnoma olgan. So‘ng shunga o‘xshash shartlar bilan remdesivir Yevropa Ittifoqida va boshqa ba’zi mamlakatlarda ham ma’qullandi. Avgustda vaqtinchalik ruxsat kasallikning og‘irlik darajasidan qat’i nazar, kasalxonaga yotqizilgan barcha bemorlargacha kengaytirildi.

Ushbu tadqiqotning yakuniy natijalari yaqinda — 8-oktabr kuni e’lon qilindi, unda o‘lim holati 15-kunga kelib 11,9 dan 6,7 foizgacha va 29-kunga kelib, 15,2 dan 11,4 foizgacha pasaygani ko‘rsatilgan.

JSSTning tadqiqoti remdesivirdan foyda yo‘qligini yoki u kamlik qilishini ko‘rsatmoqda

Kutilmaganda 15-oktabr kuni JSST 2020-yil martidan boshlab o‘tkaziladigan “Birdamlik” (Solidarity) tadqiqotining oraliq ma’lumotlarini e’lon qildi. Tadqiqotda 4-oktabrgacha 11 330 kishi qatnashgan, ulardan 2750 nafari remdesivir, 954 nafari gidroksixloroxin, 1411 nafari lopinavir va ritonavir birikmasini, 2063 nafari interferon-beta 1a, 4088 nafari platsebo qabul qilgan.

Hafsalani pir qiluvchi yangilik: dorilardan hech biri na o‘lim darajasi, na davolanish tezligi, na kasalxonada yotish davomiyligi borasida platsebodan ustunlik ko‘rsatmadi. Gidroksixloroxin , lopinavir/ritonavir va interferondan hech kim hech narsa kutmagan ham edi, ammo remdesivirdan umid katta edi. Ammo xulosaga ko‘ra, olingan ma’lumotlar dorining o‘lim darajasiga sezilarli ta’sir qilishi haqidagi farazlarga to‘g‘ri kelmaydi. Oddiy gap bilan aytganda, remdesivirdan COVID-19’ga qarshi biror foyda bo‘lsa ham, u juda kichik.

Dorini ishlab chiqqan Gilead kompaniyasi o‘zi chiqargan press-relizda “Birdamlik” natijalarini tanqid ostiga olib, natijalar haqidagi maqola hali mustaqil taqrizdan o‘tmagani va tadqiqot ochiq bo‘lgani (ya’ni bemorlar va shifokorlar kim qaysi dorini qabul qilayotganini bilgan)ga e’tibor qaratgan. Maqola mualliflari esa o‘lim darajasi kabi ko‘rsatkichga tadqiqotning ochiqligi sezilarli ta’sir ko‘rsatmasligini qayd etmoqda.

Remdesivir bilan bog‘liq noaniqlik endi uning biroz bo‘lsa-da yordam berishi yoki umuman yordam bermasligi bilan cheklanib qoldi. “Birdamlik” tadqiqoti davom etmoqda va oyiga 2000 kishidan to‘plamoqda, ularga remdesivir, monoklonal antitanalar va e’tiborga molik boshqa davo vositalari qo‘llaniladi. Remdesivirni boshqa dorilar bilan birgalikda qo‘llash ham alohida tadqiqotlarda o‘rganilmoqda. Masalan, sentabrda Eli Lilly kompaniyasi e’lon qilgan press-relizda remdesivir va baritsitinib (yaqinda revmatoid artritga qarshi ro‘yxatga olingan shamollashga qarshi dori) sog‘ayishgacha bo‘lgan vaqtni biroz qisqartirishi haqida aytilgan edi, ammo tafsilotlar hozircha noma’lum.

Koronavirusga qarshi dorilar tadqiqotlari davom etmoqda, ammo faqat ommaviy emlashgina pandemiyaning borishini o‘zgartirishi mumkin

COVID-19’ni davolash uchun hozir qanday variantlar qolmoqda? Buyuk Britaniyada boshqa kasalliklar uchun allaqachon ma’qullangan dorilarning katta tadqiqoti — Recovery o‘tkazilmoqda. Unda ham gidroksixloroxinning befoydaligi iyun boshidayoq ma’lum bo‘lgan, iyun o‘rtalarida esa quvonchli xabar paydo bo‘lgan edi: sun’iy nafas oldirish apparatiga ulangan va deksametazon qabul qilgan og‘ir bemorlarning (ularning soni 2104 nafar bo‘lgan) o‘lim darajasi 29,3 foizni tashkil qilgan, platsebo guruhida esa bu ko‘rsatkich 41,4 foizga teng bo‘lgan. Dori nafas olish uchun yordam kerak bo‘lmagan bemorlarga ta’sir qilmagan. Deksametazon juda arzon va keng tarqalgan dori ekanligi, shamollashlarda va haddan ortiq immun javobida qo‘llaniladigan hamma biladigan kortikosteroid ekanligini hisobga olganda ham bu yaxshi xabardir.

Ammo deksametazonni kasallikning ertaroq bosqichida, ustiga-ustak, profilaktika uchun qo‘llashdan ma’ni yo‘q. U bir qator yoqimsiz ikkilamchi ta’sirlarga ega, ulardan biri — immunitetning tushib ketishi bo‘lib, bu erta bosqichda organizmning virusga qarshi kurashida butunlay ortiqchadir. Kasallik nazoratdan chiqqan immun tizimi organizmdagi to‘qimalarga zarar bera boshlaydigan bosqichga o‘tgandan keyingina deksametazonni qo‘llash patologiya mexanizmi nuqtayi nazaridan o‘rinlidir: bilamizki, immun tizimining haddan tashqari faollashishi COVID-19’ga chalingan og‘ir bemorlarda asoratlar va o‘lim yuzaga kelishining sababidir. Ammo dorining yordam berishi haqidagi nazariy mulohazalarning o‘zigina dorini qo‘llashni tavsiya etish uchun yetarli emas. Faqat sifatli klinik tadqiqotlar dorining haqiqatan ham bemorlarga yordam berishi va ularga zarar keltirmasligi haqidagi savollarga javob berishi mumkin va bu tadqiqotlar turli markazlarda olimlarning turli guruhlari tomonidan tasdiqlangani ma’qul. H1N1 grippi pandemiyasi va birinchi SARS-CoV-1’ning avj olishi voqeasi yaxshi misol bo‘la oladi: ikkala holatda ham davolash uchun kortikosteroidlarni qo‘llashga urinib ko‘rishgan, ammo o‘shanda aniq ijobiy natija chiqmagan.

Recovery tadqiqoti davom etmoqda, ayni paytda bemorlarga yoki azitromitsin antibiotigi, yoki totsilizumab (immun reaksiyasini pasaytiruvchi antitana, shu paytgacha aralash natijalarni ko‘rsatgan) yoki tuzalgan bemorlarning plazmasi, yoki koronavirusga qarshi antitanalar kombinatsiyasi berilmoqda.

Rossiyada nimalar tavsiya etilmoqda?

Hozir tadqiq etilayotgan dorilar orasida monoklonal antitanalarga katta umid qaratilgan, ular birinchi ijobiy natijalarni ko‘rsatgan. Ammo boshqa o‘rganilayotgan dorilar kabi o‘lim darajasini kamaytirish yoki sog‘ayishni tezlashtirish salohiyatiga ega bo‘lsa-da, pandemiyaning borishini o‘zgartira olmaydi. Buning uchun virusning odamdan odamga yuqish darajasini pasaytiradigan vaksinalar ishlab chiqilishi zarur. Ungacha esa odatga aylanib ulgurgan niqoblar, masofa saqlash va boshqa choralar qolmoqda xolos.