Jahon hamjamiyati allaqachon yoqilg‘i-energetika zaxiralari cheksiz emas, degan xulosaga kelib bo‘lganligi hech kimga sir emas. Mutaxassislarning fikricha, yaqin kunlargacha tabiiy gaz juda ko‘p miqdorda ishlab chiqarilgan va uni qazib olish jarayoni ham unchalik og‘ir bo‘lmagan: quduqlarning chuqurligi taxminan 1000-1500 metrni tashkil etgan va resurslar tabiiy ravishda olingan.
Hozirgi vaqtda “zangori yoqilg‘i” konlari 4000 metrdan ko‘proq chuqurlikda joylashgan va ishlab chiqarish jarayoni ko‘p hollarda mexanik yoki gaz tortib oluvchi uskunalari yordamida amalga oshiriladi. Bularning barchasi ekologiyaga va tabiiy gazning tan narxiga ta’sir etmay qolmadi. Mazkur tabiiy resursni arzon narxda ekani hamda energiya tejamkor texnologiya va uskunalarni qo‘llamasdan, o‘ylamay yoqib yuborilishi iqlim o‘zgarishi, shuningdek, atmosferaga chiqayotgan zararli issiqxona gazlari miqdori ko‘payishining asosiy sabablaridan biri bo‘lib qoldi.
Bugungi kunda barcha mamlakat olimlari ushbu muammoning yechimi haqida qayg‘urmoqda. Buning yo‘llaridan biri esa shubhasiz, energiya manbalaridan oqilona foydalanishga yo‘naltirilgan yangi texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etishdir. Bu bilan bog‘liq jarayon vaqt o‘tgani sayin takomillashib, atmosferaga chiqayotgan chiqindilarning kamayishiga erishilmoqda. Haqiqiy sarf-xarajatlarni aniqlashning asosiy ko‘rsatgichi, ularning ishonchli hisobi yuritilishi hisoblanadi. Tejamkorlikka erishish hamda yo‘qotishlarni kamaytirish yo‘lidagi birinchi qadam bu - aniqlik darajasi yuqori bo‘lgan hisoblash vositalarini joriy etish ekanligini energiya yetkazib beruvchilar va iste’molchilar anglab yetishgan. Bundan tashqari, innovatsion texnologiyalar asrida ushbu hisob tizimini avtonom va real vaqt rejimida masofadan boshqarish imkoniyati mavjud, deb yozgan “Hududgazta’minot” AJ matbuot xizmati.
Xalqaro amaliyotda o‘lchash, ma’lumotlarni yig‘ish va qayta ishlash bosqichida inson omili va uning ishtirokini minimallashtiradigan tizimlarni joriy etish bo‘yicha boy tajriba mavjud. Shu bilan birga, energiya yetkazib beruvchisi hamda iste’molchisi tomonidan ham ishonchli, aniq va tezkor hisobi ta’minlanadi. U dunyoning ko‘plab mamlakatlarida, shu jumladan O‘zbekistonda ham joriy etilmoqda. Bu — tabiiy gazning nazorat qilishning avtomatlashtirilgan hisobga olish tizimi (ASKUG) deb nomlanadi, u amalda ‘on-line’ va ‘off-line’ rejimlarida ishlaydi.
Xorijda ARAD (Isroil) barcha turdagi energiya manbalarini tijoriy hisobini yuritish, nazorat qilish va boshqarish tarmoqlarida innovatsion texnologiyalarni qo‘llashga ixtisoslashgan kompaniyalar guruhi hisoblanadi. Ular energiya manbalari tarmog‘ini boshqarishning simsiz tarmoq texnologiyasi Dialog 3G taklif qiladi. Ushbu ishlab chiqaruvchining uskunalari AQSh, Buyuk Britaniya, Italiya, Ispaniya, Braziliya, Hindiston, Xitoy, Singapur, Rossiya, Qozog‘iston, Gruziya va dunyoning boshqa mamlakatlaridagi yuzlab shaharlarida uy-joy kommunal xo‘jaligida keng qo‘llaniladi.
Masalan, AQShda tijoriy hisoblash operatori — Master Meter Operator, radio aloqa kanallari orqali ma’lumot uzatish uchun gaz va suv hisoblagichlarini taklif qiladi. Rossiya Federatsiyasida mahalliy gaz hisoblagichlaridan ma’lumotni avtomatik yig‘ish uchun EuroTRACE statsionar tizimini joriy qilish tajribasi mavjud. Ma’lumotlar avval uzatgichlardan radiokanal orqali konsentratorga, undan GPRS orqali ma’lumotlarni yig‘ish serveriga uzatiladi.
Yuqoridagilar bilan bir qatorda, dunyo tajribasida ‘off-line’ rejimida oldindan to‘lov kiritish imkonini beruvchi qurilmaga ega bo‘lgan gaz hisoblagichlari tizimini joriy etilishi ham keng tarqalgan. Bu iste’molchilarda smart-kartalar uchun maxsus qabul qilgich bilan jihozlangan hisoblash moslamalari mavjudligini anglatadi. Ijobiy balansga ega bo‘lgan smart-karta hisoblagichi qabul qiluvchiga joylashtirilgan bo‘lsa, qurilma iste’molchiga gazdan foydalanishga imkon beradi. Agar balans nolga tushib qolsa, gaz ta’minoti avtomatik ravishda to‘xtab qoladi.
“Zangori yoqilg‘ini” yetkazib berish uchun avans to‘loviga asoslangan tizim Buyuk Britaniya, Belgiya, Ukraina, Rossiya, Qozog‘iston va boshqa mamlakatlarda qo‘llaniladi. Xususan, Ozarboyjonda smart-kartalardan foydalangan holda 1,4 millionga yaqin o‘lchash moslamalari o‘rnatilgan.
Ispaniyaning Telefonica telekommunikatsiya operatori hisob-kitoblariga ko‘ra, 2020-yilga kelib Yevropada yangi avlod o‘lchov vositalarining kirib kelish darajasi 85 foizga yetadi. Bu yil “aqlli” hisoblagichlarning eng ko‘p soni Xitoyda (taxminan 250 million), Buyuk Britaniyada (53 million), so‘ngra Yaponiya, Fransiya va Italiya kabi davlatlarda o‘rnatiladi.
O‘zbekiston ham zamon talablariga muvofiq, gaz ta’minoti tizimida eng ilg‘or texnologiyalardan foydalanishni joriy etish yo‘lidan ketmoqda. Xususan, joriy yilda real vaqt rejimida ishlaydigan gazni boshqarishning avtomatlashtirilgan hisobga olish tizimini keng joriy etish boshlanadi. Bu tabiiy gazni to‘liq, aniq va ishonchli hisobga olinishini ta’minlash, shuningdek, tabiiy gaz ta’minotidagi yo‘qotishlarni kamaytirish va iste’molchilarning to‘lov madaniyatini oshirishga xizmat qiladi.
Shuni ta’kidlash lozimki, O‘zbekistonda ASKUG tizimini joriy etish 5 bosqichdan iborat bo‘lib, ulardan uchtasi gaztransport tizimiga tatbiq etilgan. Buning natijasida, tabiiy gazni tashish va yetkazish nazorati ta’minlandi. Ayni damda, “Hududgazta’minot” AJ ulgurji iste’molchilari (yuridik shaxslar ) va aholini qamrab oluvchi to‘rtinchi va beshinchi bosqichga chiqmoqda. Loyihaning amalga oshirilishi natijasida, 3,5 milliondan ortiq “aqlli” gaz hisoblagichlarini o‘rnatish rejalashtirilgan, deyiladi aksionerlik jamiyati matbuot xizmati bergan ma’lumotda.
Izoh (0)