UzAnalytics “O‘zbekistonning “yong‘oq” potensiali: uni qanday ro‘yobga chiqarsa bo‘ladi?” nomli maqola chop etdi. Unda O‘zbekistonda yong‘oq plantatsiyalari tomon ilk qadamlar, eksport bo‘yicha nega yetakchi mamlakatlar qatorida emasligi va yong‘oqchilikni rivojlantirish dasturi haqida so‘z boradi. Quyida maqola to‘lig‘icha keltirilgan.
Dunyoda har yili 2 million tonnadan ziyod yong‘oq yetishtiriladi va iste’mol qilinadi. So‘nggi 4 yilda ushbu mahsulotni iste’mol qilish 20 foiz o‘sdi. AQSh, Chili, Ukraina, Xitoy va Moldova eng ko‘p yong‘oq eksport qiluvchi mamlakatlar sirasiga kiradi. Chili, Ukraina va Moldova singari rivojlanayotgan mamlakatlarning umumiy eksport hajmida yong‘oqning ahamiyati katta. Masalan, 2017/2018-yilgi mavsumda Ukrainaning yong‘oq eksportidan tushgan daromadi 131,5 million AQSh dollarini tashkil etdi. Taqqoslash uchun 2017-yilda O‘zbekiston avtosanoati umumiy miqdori 143 million dollarlik yengil, yuk mashinalari va avtobuslarni eksport qildi. Yana bir misol: Chili yong‘oqzorlarni 5 baravarga ko‘paytirib, eksport hajmini qariyb 1 milliard dollarga yetkazishni rejalashtirmoqda.
O‘zbekiston ushbu mahsulotni yetishtirish bo‘yicha qulay iqlim sharoitiga ega bo‘lishiga qaramay, yong‘oq eksport qiluvchi asosiy mamlakatlar qatoriga kirmaydi. Buning sababi nima?
Yong‘oq plantatsiyalari tomon ilk qadamlar
Yong‘oq yetishtirish va qayta ishlash korxonasi rahbari Tolibjon Abdujalilov har kuni erta tongdan yong‘oqzoriga yo‘l oladi. Joriy yil bahorida 30 gektar maydonga Amerikaning Chandler navli 5 ming dona yong‘oq ko‘chatini ekkan edi. Bu Samarqand viloyatida tajriba tariqasida yaratilgan dastlabki yong‘oq plantatsiyasidir.
“Chandler tez hosil beradigan nav bo‘lib, uchinchi yildan hosilga kira boshlaydi. Yana 500 gektar maydonni yong‘oqzorga aylantirishni rejalashtiryapman. Boshqa navlarni ekib ko‘rmoqchimiz. Bu mahsulotga talab katta. Biz butun respublika bo‘ylab yong‘oq xarid qilamiz. Ularni qayta ishlab, qadoqlab, so‘ngra Turkiya, Ozarbayjon, Belarus, Birlashgan Arab Amirliklari, Iroq va Eronga eksport qilamiz”, – deydi 21 yildan buyon yong‘oq biznesi bilan shug‘ullanib kelayotgan Tolibjon.
O‘tgan yili Tolibjon Abdujalilovning korxonasi 1,1 million dollarlik yong‘oqni chetga sotdi.
Yong‘oq – chiqindisiz mahsulot. Tolibjon aytishicha, uning nafaqat mag‘zi, maydalangani va uni, shuningdek, po‘stlog‘i va ichidagi parda devorlari ham xaridorgir.
Fermer yong‘oq klasteri tashkil etishni rejalashtirmoqda: davlat ajratib bergan 2 gektar yerda logistika markazi barpo etyapti.
O‘zbekiston Yong‘oq ishlab chiqaruvchilari va eksport qiluvchilari uyushmasi mutaxassisi Elboy Bozorov so‘zlariga ko‘ra, hozirgi kunda mamlakatimizdagi yong‘oqzorlar (sanoat ko‘lamida yetishtirilayotgan yong‘oq plantatsiyalari) maydoni 7,5 ming gektarni tashkil etadi. 2021-yildan boshlab, ushbu yong‘oqzorlarda yetishtiriladigan mahsulot chetga eksport qilina boshlaydi.
Nega O‘zbekiston yong‘oqni eksport qiluvchi asosiy mamlakatlar ro‘yxatiga kirmagan?
“ Yong‘oq – namlikni yoqtiradigan daraxt. O‘zbekistonning ayrim joylarida, masalan, Toshkent viloyatining Bo‘stonliq tumanida uni sug‘ormay o‘stirish mumkin. Bunda yog‘ingarchilik miqdori 800—900 millimetrdan kam bo‘lmasligi kerak”, – deydi biologiya fanlari nomzodi, O‘rmon xo‘jaligi ilmiy-tadqiqot instituti xodimi, respublikadagi yong‘oqzorlarni rivojlantirish loyihasi rahbari Yevgeniy Butkov.
Uning aytishicha, Sovet davrida hamma e’tibor paxtaga qaratilgani sababli bunday ekinlarni yetishtirish uchun sug‘oriladigan yerlar ajratilmagan. Shu bois O‘zbekistonda yong‘oq plantatsiyalari rivojlanmagan.
“Shunday bo‘lsa-da, respublikada yong‘oqdan 40 ming tonnaga yaqin hosil olinadi. Biroq u eksportga yaramaydi. Chetga sotish uchun bir xil nav va katta partiyadagi yong‘oq kerak. Bunga faqat yong‘oq plantatsiyalari yaratish yo‘li bilan erishish mumkin. Yevropa bilan Amerikada yong‘oqning sariq qobiqli va sarg‘imtir mag‘izli naviga talab katta. Bizda esa ko‘proq jigarrang va qizg‘ish rangli yong‘oq navlari yetishtiriladi. Garchi ular sariq tusdagi yong‘oq navidan ancha mazali bo‘lsa-da, xorijda boshqa nav standartlari qabul qilingan. Shu bois biz mag‘zi sariq rangli navlarni eksport uchun yetishtirishimiz kerak,” – deydi Butkov.
Uning fikricha, prezidentning 2016-yilda “O‘zbekistonda yong‘oqchilikni rivojlantirish to‘g‘risida”gi qarori qabul qilingandan so‘ng respublikaga Amerikaning Chandler navli yong‘oq ko‘chatlarini olib kirish yo‘lga qo‘yildi. Afsuski, biz hali ushbu nav ko‘chatlarini plantatsiyalarda o‘stirish bo‘yicha yetarli tajribaga ega emasmiz. Hozirgi kunda yong‘oqni sanoat miqyosida ishlab chiqarish bo‘yicha ilk qadamlar tashlanyapti.
O‘zimizda ham tez hosil beradigan yong‘oq navlari bor. Masalan, 1947-yilda olim Semyon Kolmogorov butun SSSRda mashhur bo‘lgan “Ideal” navini yetishtirgan edi. Hatto o‘sha paytlarda yong‘oq ko‘p yetishtirilgan Ukrainada ham ushbu nav ko‘chatlariga talab bo‘lgan.
Kaliforniyadan keltirilgan Chandler yong‘og‘i ko‘chatlari hali iqlim sharoitimizga moslashib ulgurmadi. U yerning iqlimi biznikidan butunlay farq qiladi. Kaliforniyada bizdagi bahorgi sovuq ob-havo yoki jazirama yoz yo‘q. Shu bois bu nav O‘zbekistonga qanday moslashib ketadi, qanaqa hosil beradi va qanday kasalliklarga chalinadi – oldindan bir narsa deyish qiyin.
Yangi yong‘oqzorlar tashkil qilinganiga endi uch yil to‘ldi. Ular Samarqand viloyatining Jomboy va Bulung‘ur, Qashqadaryo viloyatining Yakkabog‘ tumanida barpo etildi.
Ukraina tajribasi: har bitta ekilgan yangi ko‘chat uchun kompensatsiya beriladi
Ukraina dunyoda yong‘oq yetishtirish bo‘yicha to‘rtinchi, eksport qilish bo‘yicha esa uchinchi o‘rinni egallaydi. Ushbu mamlakatda yong‘oqzorlar maydoni yil sayin ortib bormoqda. Ukraina hukumati har bir yangi ekilgan ko‘chat uchun 330 grivna (qariyb 12 dollar) kompensatsiya berish orqali fermerlarga yordam ko‘rsatmoqda.
Ukraina agrar konfederatsiyasi tahlilchisi Nelya Onishenkoning ma’lum qilishicha, 2018-yilda yong‘oqzorlar maydoni 3 foiz o‘sib, 18,9 ming gektarga yetdi. Ayni damda hosilning atigi 14 foizi sanoat miqyosida yetishtiriladi.
Ukrainada yetishtirilgan yong‘oqning qariyb 70 foizi eksport qilinadi. 2017-2018 yilgi mavsumda ushbu mamlakatning yong‘oq eksportidan olgan daromadi 131,5 mln. dollar bo‘ldi. Joriy yilda esa ushbu ko‘rsatkich qariyb 180 mln. dollarga yetishi kutilmoqda.
Qo‘shni mamlakatlarda-chi?
Qozog‘iston sanoat miqyosida yong‘oq yetishtirish yo‘lidan bormoqda
So‘nggi ikki yilda Qozog‘istonning Turkiston viloyatida yong‘oq xo‘jaliklarini rivojlatirmoqda. Hozirgi kunda viloyatdagi yong‘oqzorlar maydoni – 257 gektar. 2018-yilda ushbu yong‘oqzorlardan 627 tonna hosil olindi.
Tuman markazlari bozorlarida qabul punktlari ochilgan bo‘lib, u yerda bir kilogramm yong‘oq o‘rtacha 400—500 tengega (1,04—1,30 dollar) sotib olinadi. Tadbirkorlar yong‘oqni qayta ishlab (po‘stlog‘idan tozalab), bir kilogrammini 1200—1500 tengedan (3,12—3,9 dollar) sotadi.
Olmaota, Jambil, Turkiston viloyatlarida mamlakatning qarib 85 foiz yong‘og‘i yetishtiriladi. Yaqin 2—3 yilda Qozog‘istonda yong‘oqzorlar maydonini 5 ming gektarga yetkazish mo‘ljallanmoqda.
O‘zbekistonda yong‘oqchilikni rivojlantirish bo‘yicha davlat dasturi
2017-yil iyunida O‘zbekistonda 2017—2020-yillarda yong‘oq ishlab chiqarish hajmini oshirish bo‘yicha davlat dasturi qabul qilingan edi. Ushbu dastur 4 ta bosqichni qamrab oladi:
- birinchi bosqich (2017–2019-yillar) – yong‘oq ko‘chatlarini respublikaga olib kelish;
- ikkinchi bosqich (2018—2019-yillar) – yong‘oqni payvandlash uchun payvandtaglarni keltirish;
- uchinchi bosqich (2020-yil) – laboratoriya sharoitida yong‘oqning tegishli mintaqa tabiiy-iqlim sharoitlariga mos yuqori hosildor navlarini ishlab chiqarish;
- to‘rtinchi bosqich (2018–2020-yillar) – yong‘oq yetishtirish va uni ichki hamda tashqi bozorda sotishni yo‘lga qo‘yish.
Izoh (0)