1979-yil 11-fevral kuni Eronda davlat to‘ntarishi oqibatida shoh Muhammad Rizo Pahlaviy taxtdan ag‘darildi va Eron respublika deb e’lon qilindi. Bu voqea tarixga Eron inqilobi nomi bilan kirdi. Har yili Eronda ushbu sana munosabati bilan turli xil tadbirlar va tantanalar bo‘lib o‘tadi. Bu yil ushbu inqilobga 40 yil to‘ladi. Shu sana munosabati bilan “Daryo” kolumnisti Jahongir Ostonov o‘sha voqealar tarixiga nazar tashlaydi.
Inqilob shabadalari
1953-yili Muhammad Rizo Pahlaviy Eronda 1941-yilda Britaniya va SSSR tomonidan ag‘darilgan otasi Rizo Shoh Pahlaviy hokimiyatini qaytarib olishga muvaffaq bo‘ldi. Mamlakatni boshqarib turgan millatchi bosh vazir Muhammad Musoddiq hukumati MRB, SIS (Buyuk Britaniya maxfiy xizmatlari) va “Ayaks” operatsiyasi yordamida ag‘darib tashlandi va shoh hokimiyati qayta tiklandi. Shoh Rizo Pahlaviy AQSh bilan iliq munosabatlarni saqlab qolishga harakat qildi, biroq uning hukumati korrupsiya va SAVAK (Eron milliy politsiyasi) tashkilotining repressiv faoliyati tufayli juda ko‘p tanqidlarga uchradi. Bu esa Eronda norozilik namoyishlari va xalqaro hamjamiyat vakillari orasida e’tirozlarni keltirib chiqardi.
Shoh hukmronligi yillarida Eron jamiyatining ko‘plab jabhalarida kuchli siyosiy muxolifat shakllandi. Bunda asosan dindorlar asosiy rolni o‘ynadi. Shoh esa muxolifat vakillarini qattiqqo‘llik bilan ta’qib qilishda davom etdi.
Diniy muxoliflar liderlaridan biri Oyatulloh Humayniy shoh hokimiyatini mustabid tuzum deb e’lon qildi. 1964-yilda Humayniy hibsga olindi va surgun qilindi, natijada uning tarafdorlari norozilik aksiyalarini kuchaytirib bordi. Shoh bunga qattiqqo‘llik bilan javob berdi. Namoyishchilar hibsga olindi, bir qismi otib tashlandi. Qurbonlarning aniq soni hozirgacha ma’lum emas; hukumat ularning sonini 86 nafar deb bergan bo‘lsa-da, ular mingdan oshishi mumkinligi aytiladi. 1963–1967-yillarda Eron iqtisodiyoti neft narxining oshishi va po‘lat eksportining ortishi natijasida ancha rivojlandi, lekin, shu bilan birga, inflyatsiya ham o‘sib bordi.
Diniy muxolifatning yoniga kichik biznes egalarining qo‘shilishi shohga yangi choralarni o‘ylab topish majburiyatini qo‘ydi. Buning uchun islomning Eron ijtimoiy hayotidagi rolini pasaytirishga harakat qildi. Bunga u Eronning islomgacha bo‘lgan madaniyatini islom bilan almashtirish orqali erishmoqchi bo‘ldi. 1976-yilda u Eronda yil boshini hijriy taqvimdan Kurush II ning taxtga chiqish sanasiga o‘zgartirdi. Bir paytning o‘zida marksizm va islom nashrlari qattiq senzura ostiga olindi. Shohning bunday islohot siyosati “oq inqilob” nomini oldi.
Eronda inqilobgacha bo‘lgan sharoit
Eronning eng kambag‘al qismi bir paytning o‘zida eng dindor va xorij ekspansiyasiga eng ko‘p qarshi bo‘lgan qismi edi. Kambag‘allar asosan qishloq aholisi yoki Tehron kabi katta shaharlarning qoloq mahallalarida yashaydigan aholi vakillaridan tashkil topgan edi. Ularning ko‘pchiligi oldingi hayot tarziga o‘tishni xohlar edi. Bundan tashqari, shoh “oq inqilob” davrida islohotlar haqida bergan va’dalar bajarilmasdan qolib ketdi. Jumladan, agrar sohadagi islohotlar oqsashi shia guruhlari hamda katta yer egalarining noroziligiga sabab bo‘ldi.
Bundan tashqari, shohning taxtga chiqqanidan keyingi yillar uning mavqei xavf ostida qoldi. Buning bir nechta sababi bor edi. Birinchidan, uning G‘arb bilan juda yaqin aloqalari; ikkinchidan, “oq inqilob” davrida amalga oshmagan islohotlar; uchinchidan, korrupsiya; to‘rtinchidan, avtoritar hokimiyat. Ayniqsa uning SAVAK deb nomlangan maxfiy politsiya tashkiloti (bu tashkilot, keyinchalik VEVAK deb qayta nomlandi).
Shunday sharoitda Eronda shoh hukumatiga qarshi katta muxolifat shakllana boshladi. Uning tarkibiga uchta yo‘nalishdan iborat dunyoviy va demokratik muxolifat ham shakllandi:
- Faxriy Musoddiqchilar va liberal ziyolilardan iborat Milliy front guruhi;
- Kichik guruhlardan iborat so‘lchilar (Eron xalq mujohidlar tashkiloti) ;
- Asosan ishchilardan iborat Eron kommunistik partiyasi.
Ilk namoyishlar
1977-yilda AQShning o‘sha paytdagi prezidenti Jimmi Karter inson huquqlari va siyosiy erkinlik borasidagi bosimi natijasida mamlakatda 300 dan ortiq siyosiy mahbus ozod qilindi, senzura cheklandi va sud tizimi isloh etildi. Karter, shuningdek, jamoat tashkilotlari yaratish hamda matbuotga erkinlik berish masalasida ham bosim o‘tkazdi.
Dastlabki muxolif harakat Mahdi Bozargon boshchiligidagi “Eron ozodlik harakati” guruhi tomonidan olib borildi. Liberal, dunyoviy va Muhammad Musoddiqning Milliy frontiga yaqin bo‘lgan ushbu guruh Eronda va mamlakat tashqarisida, asosan G‘arbda tezlik bilan qo‘llab-quvvatlanishga erishdi.
Eronda Humayniydan oldin shohning eng mashhur muxolifi Ali Shariatiy edi. 1977-yilda Londonda Ali Shariatiy o‘ldirib ketildi. Natijada noroziliklar yanada kuchayib ketdi. Shunday vaziyatda Humayniy inqilobning asosiy figurasiga aylandi. Ruhoniylar jamoasi ikkiga bo‘linib ketdi. Ba’zilari dunyoviychilar safiga qo‘shilgan bo‘lsa, ayrimlari marksistlar safiga o‘tib ketdi. Iroqda surgunda yurgan Humayniy esa tuzumning tugatilishi va diniy hokimiyat qurish uchun kurashayotgan muxolifat guruhiga boshchilik qila boshladi. 1977-yil oxirida Humayniyning o‘g‘li Mustafo Humayniy o‘ldirib ketildi; Humayniy bunda shoh maxfiy politsiyasini aybladi.
Eron muxolif guruhlari asosan mamlakat tashqarisidan, ya’ni London, Parij, Iroq va Turkiyadan turib harakat qilardi. Muxolifat liderlarining nutqlari mamlakat ichkarisida keng yoyila boshladi.
Inqilob xavfi oldida shoh AQShdan yordam olishga qaror qildi. Eron AQShning mintaqadagi siyosatida muhim strategik ahamiyat kasb etardi. Shuningdek, u SSSRning Yaqin Sharqqa kirishiga asosiy to‘siq hisoblanardi. Shu sababdan AQSh shoh rejimini to‘liq qo‘llab-quvvatlashini ma’lum qildi. AQSh bundan oldin ham — 1953-yilda shohga Ayaks operatsiyasini tashkillashtirish va moliyalashtirish orqali yordam bergan edi.
Kurashning boshlanishi
1978-yilgacha muxolifatning asosiy qismini shaharlik o‘rta tabaqa vakillari tashkil qilardi. Ularning bir qismi konstitutsion monarxiyani yoqlardi. Islomiy guruhlar ularni shohga qarshi birlashishga ko‘ndirishga muvaffaq bo‘ldi.
1978-yilning yanvar oyida rasmiy matbuot Humayniy shaxsini qoralovchi xabarlar tarqatdi. Talabalar va diniy rahnamolar ushbu xabarlarga qarshi Qum shahrida norozilik namoyishlarini o‘tkazdi. Politsiya ko‘chalarga chiqib namoyishchilarni tarqatib yubordi, ko‘plab talabalar o‘ldirildi. Shu yilning 18-fevral kuni marhumlar hurmatiga diniy guruhlar tomonidan bir nechta shaharda shohga qarshi norozilik namoyishlari bo‘lib o‘tdi. Politsiya bu safar Tabriz shahrida namoyishlarni qattiqo‘llik bilan bostirdi va yuzdan ortiq odamni otib tashladi. Shunga qaramay, namoyishlar 29-mart va 10-may kunlari yana takrorlandi. Namoyishlar natijasida Eron iqtisodiyoti og‘ir ahvolga tushib qoldi. Mamlakatdagi ko‘plab loyihalar to‘xtab qoldi, maoshlar muzlatib qo‘yildi. Ushbu choralar xalq orasidagi norozilikni yanada kuchaytirdi. Qo‘shimchasiga, ishchilar guruhi talabalar va o‘rta tabaqa vakillari bilan birlashib, shohga qarshi inqilobga qo‘shildi.
Shohning qulashi
1978-yilning sentabr oyiga kelib vaziyat izdan chiqdi. Namoyishlar doimiy tus oldi. Shoh mamlakatda harbiy holat e’lon qildi va har qanday namoyishlarni ta’qiqlab qo‘ydi. 8-sentabr, juma kuni Tehronda keng ko‘lamli namoyishlar bo‘lib o‘tdi. Dastlab shoh SAVAK qo‘mondonlarining maslahatlariga qaramasdan, qon to‘kilishidan qochish maqsadida qurolli qarshilik ko‘rsatmaslik to‘g‘risida buyruq berdi. Ammo armiyada ko‘zdan yosh chiqaruvchi gaz va shunga o‘xshash boshqa muqobil qurol bo‘lmaganligi sababli baribir qurol ishlatishga buyruq berishga majbur bo‘ldi. Harbiylar tank, vertolyot va to‘plarni ishga solishga majbur bo‘ldi. Bu kun tarixga “qonli juma” nomi bilan kirdi. Ushbu hodisa mamlakatda shoh tarafdorlari safining kamayishiga olib keldi. Oktabr oyida bo‘lib o‘tgan ommaviy ish tashlash mamlakat iqtisodiyotini falaj holga olib keldi.
1978-yilgi namoyishlar dekabr oyida cho‘qqisiga chiqdi. Namoyishchilar har kuni o‘qqa tutilishiga qaramasdan, ular kun sayin kuchayib boraverdi. 12-dekabr kuni Tehronda 2 milliondan ortiq odam shoh tuzumiga qarshi namoyishga yig‘ildi. Shoh namoyishchilarga qarata o‘q otishni to‘xtatish haqida buyruq berishga majbur bo‘ldi va Shopur Baxtiyorni bosh vazir qilib tayinladi. Vaziyatni tinchlantirish uchun Shopur Baxtiyor shohga mamlakatni ma’lum vaqtga tark etishni maslahat berdi. 1979-yilning 16-yanvar kuni shoh va uning rafiqasi Niyoravon saroyidan vertolyotda harbiy aeroportga bordi. U yerda uni sodiq tarafdorlaridan qolgan bir necha kishi kutib oldi. Shoh dastlab Misrga, u yerdan esa Marokashga, Marokashdan Amerika qit’asiga uchib ketdi. Keyinchalik Misrga qaytgan shoh jarrohlik amaliyotini boshdan o‘tkazdi va biroz vaqtdan so‘ng vafot etdi.
Oyatulloh Humayniy hokimiyatni egallashi
Bu paytda Shopur Baxtiyor SAVAKni tarqatib yuborish va siyosiy mahbuslarni ozod qilish haqida qaror qabul qildi. Hokimiyatda qolish uchun Shopur Fransiyada yashayotgan Humayniy bilan til topishish maqsadida uning tarafdorlari bilan muzokaralar olib bordi. Ammo bu natija bermadi.
Nihoyat, 1-fevral kuni Oyatulloh Tehronga yetib keldi. Uni kutib olish uchun minglab odamlar ko‘chaga chiqdi. Keyin u Behishti Zahro qabristonini ziyorat qildi va o‘sha yerdan turib Eron kelajagi haqida nutq so‘zladi. U o‘ziga qarorgoh qilib Tehron markazidagi Alaviy maktabini tanladi.
Baxtiyor Shopur hokimiyatini noqonuniy deb topgan Humayniy Muvaqqat hukumat tuzish haqida qaror e’lon qildi. U Mahdi Bozargonni bosh vazir etib tayinladi hamda unga hukumat tarkibini tuzishni topshirdi. Amaldagi bosh vazir Shopur Baxtiyor va Humayniy tarafdorlari o‘rtasidagi to‘qnashuvlardan keyin 11-fevral kuni Oyatulloh Humayniy mamlakatda inqilob g‘alabasini e’lon qildi. Shunday qilib Humayniy hokimiyat tepasiga keldi va Mahdi Bozargon bosh vazir etib tayinlandi. Ushbu sana tarixga Fors imperiyasining tugatilish sanasi sifatida kirdi. Shu kuni inqilob kuchlari televideniye va radioni qo‘lga oldi.
Mamlakatda qabul qilingan konstitutsiya bo‘yicha “Oliy rahnamo” mansabi joriy etildi. Unga mamlakat armiyasi va xavfsizlik kuchlarini nazorat qilish hamda mamlakat prezidenti nomzodiga veto qo‘yish huquqi berildi. Faqatgina uning tavsiyasidan o‘tgan nomzodgina saylovda qatnashish huquqiga ega.
Humayniy “Inqilob yo‘lboshchisi” deb e’lon qilindi.
Mamlakatda davom etgan tartibsizliklar natijasida ancha zaiflashib qolgan Eron armiyasi yangi tashqi xavf oldida turardi. Ammo bu boshqa mavzu.
Izoh (0)