1979 йил 11 февраль куни Эронда давлат тўнтариши оқибатида шоҳ Муҳаммад Ризо Паҳлавий тахтдан ағдарилди ва Эрон республика деб эълон қилинди. Бу воқеа тарихга Эрон инқилоби номи билан кирди. Ҳар йили Эронда ушбу сана муносабати билан турли хил тадбирлар ва тантаналар бўлиб ўтади. Бу йил ушбу инқилобга 40 йил тўлади. Шу сана муносабати билан «Дарё» колумнисти Жаҳонгир Остонов ўша воқеалар тарихига назар ташлайди.
Инқилоб шабадалари
1953 йили Муҳаммад Ризо Паҳлавий Эронда 1941 йилда Британия ва СССР томонидан ағдарилган отаси Ризо Шоҳ Паҳлавий ҳокимиятини қайтариб олишга муваффақ бўлди. Мамлакатни бошқариб турган миллатчи бош вазир Муҳаммад Мусоддиқ ҳукумати МРБ, SIS (Буюк Британия махфий хизматлари) ва «Аякс» операцияси ёрдамида ағдариб ташланди ва шоҳ ҳокимияти қайта тикланди. Шоҳ Ризо Паҳлавий АҚШ билан илиқ муносабатларни сақлаб қолишга ҳаракат қилди, бироқ унинг ҳукумати коррупция ва САВАК (Эрон миллий полицияси) ташкилотининг репрессив фаолияти туфайли жуда кўп танқидларга учради. Бу эса Эронда норозилик намойишлари ва халқаро ҳамжамият вакиллари орасида эътирозларни келтириб чиқарди.
Шоҳ ҳукмронлиги йилларида Эрон жамиятининг кўплаб жабҳаларида кучли сиёсий мухолифат шаклланди. Бунда асосан диндорлар асосий ролни ўйнади. Шоҳ эса мухолифат вакилларини қаттиққўллик билан таъқиб қилишда давом этди.
Диний мухолифлар лидерларидан бири Оятуллоҳ Ҳумайний шоҳ ҳокимиятини мустабид тузум деб эълон қилди. 1964 йилда Ҳумайний ҳибсга олинди ва сургун қилинди, натижада унинг тарафдорлари норозилик акцияларини кучайтириб борди. Шоҳ бунга қаттиққўллик билан жавоб берди. Намойишчилар ҳибсга олинди, бир қисми отиб ташланди. Қурбонларнинг аниқ сони ҳозиргача маълум эмас; ҳукумат уларнинг сонини 86 нафар деб берган бўлса-да, улар мингдан ошиши мумкинлиги айтилади. 1963–1967 йилларда Эрон иқтисодиёти нефть нархининг ошиши ва пўлат экспортининг ортиши натижасида анча ривожланди, лекин, шу билан бирга, инфляция ҳам ўсиб борди.
Диний мухолифатнинг ёнига кичик бизнес эгаларининг қўшилиши шоҳга янги чораларни ўйлаб топиш мажбуриятини қўйди. Бунинг учун исломнинг Эрон ижтимоий ҳаётидаги ролини пасайтиришга ҳаракат қилди. Бунга у Эроннинг исломгача бўлган маданиятини ислом билан алмаштириш орқали эришмоқчи бўлди. 1976 йилда у Эронда йил бошини ҳижрий тақвимдан Куруш II нинг тахтга чиқиш санасига ўзгартирди. Бир пайтнинг ўзида марксизм ва ислом нашрлари қаттиқ цензура остига олинди. Шоҳнинг бундай ислоҳот сиёсати «оқ инқилоб» номини олди.
Эронда инқилобгача бўлган шароит
Эроннинг энг камбағал қисми бир пайтнинг ўзида энг диндор ва хориж экспансиясига энг кўп қарши бўлган қисми эди. Камбағаллар асосан қишлоқ аҳолиси ёки Теҳрон каби катта шаҳарларнинг қолоқ маҳаллаларида яшайдиган аҳоли вакилларидан ташкил топган эди. Уларнинг кўпчилиги олдинги ҳаёт тарзига ўтишни хоҳлар эди. Бундан ташқари, шоҳ «оқ инқилоб» даврида ислоҳотлар ҳақида берган ваъдалар бажарилмасдан қолиб кетди. Жумладан, аграр соҳадаги ислоҳотлар оқсаши шиа гуруҳлари ҳамда катта ер эгаларининг норозилигига сабаб бўлди.
Бундан ташқари, шоҳнинг тахтга чиққанидан кейинги йиллар унинг мавқеи хавф остида қолди. Бунинг бир нечта сабаби бор эди. Биринчидан, унинг Ғарб билан жуда яқин алоқалари; иккинчидан, «оқ инқилоб» даврида амалга ошмаган ислоҳотлар; учинчидан, коррупция; тўртинчидан, авторитар ҳокимият. Айниқса унинг САВАК деб номланган махфий полиция ташкилоти (бу ташкилот, кейинчалик ВЕВАК деб қайта номланди).
Шундай шароитда Эронда шоҳ ҳукуматига қарши катта мухолифат шакллана бошлади. Унинг таркибига учта йўналишдан иборат дунёвий ва демократик мухолифат ҳам шаклланди:
- Фахрий Мусоддиқчилар ва либерал зиёлилардан иборат Миллий фронт гуруҳи;
- Кичик гуруҳлардан иборат сўлчилар (Эрон халқ мужоҳидлар ташкилоти) ;
- Асосан ишчилардан иборат Эрон коммунистик партияси.
Илк намойишлар
1977 йилда АҚШнинг ўша пайтдаги президенти Жимми Картер инсон ҳуқуқлари ва сиёсий эркинлик борасидаги босими натижасида мамлакатда 300 дан ортиқ сиёсий маҳбус озод қилинди, цензура чекланди ва суд тизими ислоҳ этилди. Картер, шунингдек, жамоат ташкилотлари яратиш ҳамда матбуотга эркинлик бериш масаласида ҳам босим ўтказди.
Дастлабки мухолиф ҳаракат Маҳди Бозаргон бошчилигидаги «Эрон озодлик ҳаракати» гуруҳи томонидан олиб борилди. Либерал, дунёвий ва Муҳаммад Мусоддиқнинг Миллий фронтига яқин бўлган ушбу гуруҳ Эронда ва мамлакат ташқарисида, асосан Ғарбда тезлик билан қўллаб-қувватланишга эришди.
Эронда Ҳумайнийдан олдин шоҳнинг энг машҳур мухолифи Али Шариатий эди. 1977 йилда Лондонда Али Шариатий ўлдириб кетилди. Натижада норозиликлар янада кучайиб кетди. Шундай вазиятда Ҳумайний инқилобнинг асосий фигурасига айланди. Руҳонийлар жамоаси иккига бўлиниб кетди. Баъзилари дунёвийчилар сафига қўшилган бўлса, айримлари марксистлар сафига ўтиб кетди. Ироқда сургунда юрган Ҳумайний эса тузумнинг тугатилиши ва диний ҳокимият қуриш учун курашаётган мухолифат гуруҳига бошчилик қила бошлади. 1977 йил охирида Ҳумайнийнинг ўғли Мустафо Ҳумайний ўлдириб кетилди; Ҳумайний бунда шоҳ махфий полициясини айблади.
Эрон мухолиф гуруҳлари асосан мамлакат ташқарисидан, яъни Лондон, Париж, Ироқ ва Туркиядан туриб ҳаракат қиларди. Мухолифат лидерларининг нутқлари мамлакат ичкарисида кенг ёйила бошлади.
Инқилоб хавфи олдида шоҳ АҚШдан ёрдам олишга қарор қилди. Эрон АҚШнинг минтақадаги сиёсатида муҳим стратегик аҳамият касб этарди. Шунингдек, у СССРнинг Яқин Шарққа киришига асосий тўсиқ ҳисобланарди. Шу сабабдан АҚШ шоҳ режимини тўлиқ қўллаб-қувватлашини маълум қилди. АҚШ бундан олдин ҳам — 1953 йилда шоҳга Аякс операциясини ташкиллаштириш ва молиялаштириш орқали ёрдам берган эди.
Курашнинг бошланиши
1978 йилгача мухолифатнинг асосий қисмини шаҳарлик ўрта табақа вакиллари ташкил қиларди. Уларнинг бир қисми конституцион монархияни ёқларди. Исломий гуруҳлар уларни шоҳга қарши бирлашишга кўндиришга муваффақ бўлди.
1978 йилнинг январь ойида расмий матбуот Ҳумайний шахсини қораловчи хабарлар тарқатди. Талабалар ва диний раҳнамолар ушбу хабарларга қарши Қум шаҳрида норозилик намойишларини ўтказди. Полиция кўчаларга чиқиб намойишчиларни тарқатиб юборди, кўплаб талабалар ўлдирилди. Шу йилнинг 18 февраль куни марҳумлар ҳурматига диний гуруҳлар томонидан бир нечта шаҳарда шоҳга қарши норозилик намойишлари бўлиб ўтди. Полиция бу сафар Табриз шаҳрида намойишларни қаттиқўллик билан бостирди ва юздан ортиқ одамни отиб ташлади. Шунга қарамай, намойишлар 29 март ва 10 май кунлари яна такрорланди. Намойишлар натижасида Эрон иқтисодиёти оғир аҳволга тушиб қолди. Мамлакатдаги кўплаб лойиҳалар тўхтаб қолди, маошлар музлатиб қўйилди. Ушбу чоралар халқ орасидаги норозиликни янада кучайтирди. Қўшимчасига, ишчилар гуруҳи талабалар ва ўрта табақа вакиллари билан бирлашиб, шоҳга қарши инқилобга қўшилди.
Шоҳнинг қулаши
1978 йилнинг сентябрь ойига келиб вазият издан чиқди. Намойишлар доимий тус олди. Шоҳ мамлакатда ҳарбий ҳолат эълон қилди ва ҳар қандай намойишларни таъқиқлаб қўйди. 8 сентябрь, жума куни Теҳронда кенг кўламли намойишлар бўлиб ўтди. Дастлаб шоҳ САВАК қўмондонларининг маслаҳатларига қарамасдан, қон тўкилишидан қочиш мақсадида қуролли қаршилик кўрсатмаслик тўғрисида буйруқ берди. Аммо армияда кўздан ёш чиқарувчи газ ва шунга ўхшаш бошқа муқобил қурол бўлмаганлиги сабабли барибир қурол ишлатишга буйруқ беришга мажбур бўлди. Ҳарбийлар танк, вертолёт ва тўпларни ишга солишга мажбур бўлди. Бу кун тарихга «қонли жума» номи билан кирди. Ушбу ҳодиса мамлакатда шоҳ тарафдорлари сафининг камайишига олиб келди. Октябрь ойида бўлиб ўтган оммавий иш ташлаш мамлакат иқтисодиётини фалаж ҳолга олиб келди.
1978 йилги намойишлар декабрь ойида чўққисига чиқди. Намойишчилар ҳар куни ўққа тутилишига қарамасдан, улар кун сайин кучайиб бораверди. 12 декабрь куни Теҳронда 2 миллиондан ортиқ одам шоҳ тузумига қарши намойишга йиғилди. Шоҳ намойишчиларга қарата ўқ отишни тўхтатиш ҳақида буйруқ беришга мажбур бўлди ва Шопур Бахтиёрни бош вазир қилиб тайинлади. Вазиятни тинчлантириш учун Шопур Бахтиёр шоҳга мамлакатни маълум вақтга тарк этишни маслаҳат берди. 1979 йилнинг 16 январь куни шоҳ ва унинг рафиқаси Ниёравон саройидан вертолётда ҳарбий аэропортга борди. У ерда уни содиқ тарафдорларидан қолган бир неча киши кутиб олди. Шоҳ дастлаб Мисрга, у ердан эса Марокашга, Марокашдан Америка қитъасига учиб кетди. Кейинчалик Мисрга қайтган шоҳ жарроҳлик амалиётини бошдан ўтказди ва бироз вақтдан сўнг вафот этди.
Оятуллоҳ Ҳумайний ҳокимиятни эгаллаши
Бу пайтда Шопур Бахтиёр САВАКни тарқатиб юбориш ва сиёсий маҳбусларни озод қилиш ҳақида қарор қабул қилди. Ҳокимиятда қолиш учун Шопур Францияда яшаётган Ҳумайний билан тил топишиш мақсадида унинг тарафдорлари билан музокаралар олиб борди. Аммо бу натижа бермади.
Ниҳоят, 1 февраль куни Оятуллоҳ Теҳронга етиб келди. Уни кутиб олиш учун минглаб одамлар кўчага чиқди. Кейин у Беҳишти Заҳро қабристонини зиёрат қилди ва ўша ердан туриб Эрон келажаги ҳақида нутқ сўзлади. У ўзига қароргоҳ қилиб Теҳрон марказидаги Алавий мактабини танлади.
Бахтиёр Шопур ҳокимиятини ноқонуний деб топган Ҳумайний Муваққат ҳукумат тузиш ҳақида қарор эълон қилди. У Маҳди Бозаргонни бош вазир этиб тайинлади ҳамда унга ҳукумат таркибини тузишни топширди. Амалдаги бош вазир Шопур Бахтиёр ва Ҳумайний тарафдорлари ўртасидаги тўқнашувлардан кейин 11 февраль куни Оятуллоҳ Ҳумайний мамлакатда инқилоб ғалабасини эълон қилди. Шундай қилиб Ҳумайний ҳокимият тепасига келди ва Маҳди Бозаргон бош вазир этиб тайинланди. Ушбу сана тарихга Форс империясининг тугатилиш санаси сифатида кирди. Шу куни инқилоб кучлари телевидение ва радиони қўлга олди.
Мамлакатда қабул қилинган конституция бўйича «Олий раҳнамо» мансаби жорий этилди. Унга мамлакат армияси ва хавфсизлик кучларини назорат қилиш ҳамда мамлакат президенти номзодига вето қўйиш ҳуқуқи берилди. Фақатгина унинг тавсиясидан ўтган номзодгина сайловда қатнашиш ҳуқуқига эга.
Ҳумайний «Инқилоб йўлбошчиси» деб эълон қилинди.
Мамлакатда давом этган тартибсизликлар натижасида анча заифлашиб қолган Эрон армияси янги ташқи хавф олдида турарди. Аммо бу бошқа мавзу.
Изоҳ (0)