O‘zAda O‘zbekiston yilqichilik va ot sporti federatsiyasi matbuot kotibi Anvar Suyunovning Sohibqiron Amir Temurning oti haqidagi maqolasi chop etildi. Quyida maqola to‘liqligicha e’tiboringizga havola etiladi.
Ko‘hna moziyni yilqisiz tasavvur etish qiyin.
To‘g‘rirog‘i, ne-ne qirg‘inlarni bag‘riga bosib yotgan o‘tmish sahifalarida ko‘plab jahongirlar qatorida tarix mulkiga aylangan otlar izi bor. Deylik, hazrati Muhammad sollollohu alayhi vasallam Buroq, xalifa Ali Duldul, fotih Iskandar Butsefal kabi arg‘umoqlar bilan eslanadi. Otchilik tarixi tadqiqini ushbu qadimiy otlar silsilasida tahlil qilganda ko‘hna dunyo yilqichiligi namoyon bo‘ladi. Ya’ni-ki, Butsefalu Buroqlar timsolida arab va friz otlarining o‘tmish qa’riga singib ketgan seleksiyasi bo‘y ko‘rsatadi. Har ikki tarixiy zotning nechog‘lik qadimiy ekanligini dalillaydi.
Ana shu eski zotlar sirasida o‘zbek elining ko‘pming yillik qadrdoni hisoblanmish qorabayir otlari ham borki, quyida sohibqiron Amir Temurning suyukli “O‘g‘lon” laqabli oti timsolida o‘rta asr qorabayirlari haqida so‘z yuritamiz.
Dastlabki ta’kid shuki, jahongir bobomizning suyukli va nomdor otlari ko‘p bo‘lgan. Lashkar eli muntazam toza qonli jangchi otlar bilan ta’minlab turilgan. Buning uchun sohibqiron davlati devonida “sipohsolar”, “miroxur” kabi lavozimlar joriy etilib, ular atrof-javonibdan eng kuchli, eng sara sinchi-sayislarni lashkar o‘rdasiga jamlagan. Sinchilar uyurlardan kelajagi porloq toylarni sinlab keltirsa, sayislar ana shu toylardan uchqur arg‘umoqlar chiqargan. Har bir otning qadami-yu jilovi qat’iy nazoratda bo‘lgan. Sarkarda bobomizning Eronғu Turon, Hindistonu Gurjiston orasida shamoldan tez, qushdan ilg‘or harakatlanishida sinchi-sayislar mehnati yotadi aslida.
O‘rta asr solnomalarida Amir Temur va temuriy hukmdorlarning muhorabalari, turmush tarzi bilan bog‘liq kechmishlarida ot bilan bog‘liq juda ko‘p xotiralar qayd etilgan. Shulardan biri “O‘g‘lon” haqidagi qaydlardir. U haqdagi dastlabki va nisbatan to‘liq ma’lumot Nizomiddin Shomiyning “Zafarnoma”sida quyidagicha keladi:
– Amir Sohibqiron ul viloyatning podshohligini To‘qtamish (To‘xtamishxon nazarda tutilgan – A.S) podshohga taqdim etdi, asbob-anjomlarni muhayyo qilib, uni o‘sha mamlakatda qoldirdi, uchqurlikda shamoldan o‘zuvchi, tezlikda suvdan ham o‘t chaqnatuvchi “O‘g‘lon” nomli bo‘z otini unga in’om qildi...
Bu voqealar 1379-yilda sodir bo‘ladi. Amir Temur ko‘magi bilan Oq O‘rda taxtiga o‘tirgan To‘xtamishxon (biroz o‘tib) yana bir chingiziy Temur Malik o‘g‘lon hujumiga dosh bera olmaydi. Yana Samarqand sari ot qo‘yadi. “Zafarnoma”da bu jarayonlar mana bunday aks etgan:
– Ko‘p jang va muhorabadan keyin To‘qtamish ortiga yuz o‘girdi va odamlari-yu lashkaridan uzoqlashib qoldi. Shundan so‘ng amir (Amir Temur nazarda tutilmoqda – A.S) bergan otga minib tanho o‘zi Amir Sohibqiron huzuriga yo‘l oldi... Ul davlat sohibining uzoqni ko‘radigan muborak nazari (sharofati) bilan ul nomdor ot sababli xalos topdi...
Demak, To‘xtamishxonni muqarrar o‘limdan ana shu ot saqlab qolgan. Shu arg‘umoq uni g‘animlariga yetkazmay, Samarqandga – sohibqiron huzuriga olib kelgan. Demak, uzoqni ko‘ra biladigan davlat sohibi yosh hukmdorga mustahkamlanib olishi uchun chopganda qushdan o‘tadigan noyob yilqi hadya etgan. Ko‘rinadiki, Amir Temur uni chindan ham saltanatining shimoliy sarhadlariga ishonchli voliy etib qo‘ymoqchi bo‘lgan. Bepoyon shimol dashti tinch bo‘lsa, duru javohirga boy Janubni zabt etish ishlari oson kechgan. Shu bois bag‘ir bosib qolgan toza qonli arg‘umog‘ini tortiq etgan. Hofiz Abruning yozishicha, sarkarda To‘xtamishga “O‘g‘lon”ni tortiq qilayotib shunday degan ekan:
– Bu otni avaylab saqlagin. Kun kelib yarab qoladi...
Afsuski...
Avvaliga ota-o‘g‘il kirishgani yosh tojdor payt kelib mustaqil hukm yuritishni xohlab qoladi. Bu ham yetmagandek, Amir Temur raqiblari bilan xufiyona til biriktiradi. Eng ayanchlisi, sohibqiron qo‘shini Eron sari otlanganda, Movarounnahrga bosqinchilik qiladi.
Natijada (g‘azabga kelgan) sohibqiron 1395 yili Terek daryosi bo‘yidagi muhorabada To‘xtamishxon nomini tarix sahnasidan supurib tashlaydi. Nadomatlar bo‘lsinki, o‘tmishning keyingi sahifalarida “O‘g‘lon” haqida biror xabar uchramaydi.
Balki keyingi tarix toparlar qaydlaridan chiqib qolar...
Izoh (0)