O‘zAda jurnalist Yesimxon Qanoatovning Beleuli karvon saroyining tarixiy ahamiyati haqidagi maqolasi chop etildi. Quyida maqola to‘liq holda e‘tiboringizga havola etiladi.
Bepoyon Ustyurt kengliklarida ming-ming yillardan buyon turli davrlarga oid tarixiy voqealarni va tabiat hodisalarini sukunat saqlab kuzatib kelayotgan arxeologik esdaliklar ko‘p. Shulardan biri Markaziy Osiyoni Quyi Volgabo‘yi va Janubiy-g‘arbiy Yevropa davlatlari bilan tutashtirib kelgan, Buyuk Ipak yo‘lining bir tarmog‘ida joylashgan Beleuli karvon saroyidir.
“O‘rta asrlarda Orol-Kaspiy oralig‘i, Ustyurt kengligi nafaqat ko‘chmanchi qabilalar joylagan sahro bo‘lgan, balki bu hududdan mintaqaviy aloqadagi ahamiyatga ega karvon yo‘llari ham o‘tgan. Markaziy Ustyurtda XIII-XIV asrlarda shakllangan Buyuk Ipak yo‘lining tarmog‘i Oltin O‘rda Temuriylar davrida rivojlangan savdo yo‘li bo‘ldi”, – deydi tarix fanlari doktori, professor Muhammed Sherip Qidirniyazov.
Beleuli karvon saroyi ushbu ahamiyatli savdo yo‘lida asrlar bo‘yi tamaddunlar aloqasi uchun xizmat qilib kelgan. Beleuli karvon saroyi Qoraqalpog‘iston Respublikasining Qo‘ng‘irot tumani Jasliq posyolkasidan shimoliy-sharqda 67 kilometr uzoqlikda joylashgan. Karvon saroy atrofida quduqlar, sardobalar, qurilish toshlari chiqarilgan karyerlar va o‘rta asr, yangi davr qabristonliklari mavjud. Qabristonliklardagi qulfitoshlar, yozuvlar, toshga bitilgan naqshlar yaxshi saqlangan. Mazkur esdalik majmuasi tariximiz haqida bebaho ma’lumotlar beradi.
Olimlarning ta’kidlashicha, o‘rta asr, yangi davr yozma manbalarida Beleuli esdaligi to‘g‘risida ma’lumotlar juda kam. Lekin marokkalik buyuk sayyoh Ibn Battuta o‘zining “Sayohatnoma” (1333-yil) asarida: “Saraychadan Gurganjga tuyaga qo‘shilgan arbalarda kelish mumkin. Ustyurt past tekisligida har ikki yoki uch kunlik masofada qo‘nish joylari mavjud. Ularda quduqlar joylashgan. Quduqlarga yog‘in va qor suvlari yig‘iladi” – deb ma’lumot beradi. Bundan tashqari, italiyalik sovdagor Franchesko Pegelotti 1342-yilda savdo ishlariga bag‘ishlangan “Savdogarlarga amaliy ko‘rsatma” nomli asarida ham ular kelgan savdo karvoni “Saraychadan Ustyurt-Gurganj yo‘nalishida tuya arbalarda 20 kunda yetib bordi” deyiladi. Ustyurt kengligidagi karvon saroylar Ispaniyada tuzilgan “Kataloniya atlasi”, og‘ayinli Pitsiganiler kartasida (XV asr) lotincha atamalarda uchraydi. Keyinchalik bu karvon yo‘li tarmog‘i “No‘g‘ay yo‘li” nomi bilan belgili bo‘lgan.
Beleuli esdalik majmuasida ilk bor 1946—1947-yillarda arxeolog Sergey Tolstov tomonidan arxeologik kuzatuvlar o‘tkazilgan. Esdalikdagi birinchi statsionar qazish ishlarini o‘tgan asrning 80-yillarida nukuslik arxeologlar Yura Manilov, Muxammed Sharip Qidirniyazov, Bazarbay Saypanovlar olib borgan.
“Qazish natijalari Ibn Battutaning barcha ma’lumotlarini tasdiqladi. Haqiqatdan ham Ustyurt tekisligida Beleuli karvon saroyi qoshida 100 gektardan ortiq maydonda yog‘in suvi yig‘iladigan teran taqirlik, 8 sardoba va 4 quduq mavjudligi aniqlandi”, – deydi mazkur esdalik majmuada arxeologik amaliyot o‘tkazishda qatnashgan olim Muxammed Qidirniyazov.
Beleuli karvon saroyi 1 metr qalin devorlar bilan o‘ralgan. Devorlar bundan 30 million yil avval hayot surgan Tetis ummonidan qolgan chig‘anoqtoshlardan qurilgan. Karvon saroyga kiraverishda eni 3,8 metrlik darvoza bor. Bir paytlar portal-darvozaning old tomonida Registondagi Sherdor madrasasidagi kabi ikkita sherning rasmi bo‘lgan. Lekin bugungi kunda Beleulining “sherlari” noma’lum yo‘lovchilar tomonidan olib ketilgan, portal-darvozaning yuqori qismidagi arka esa qulab tushgan.
Beleuli karvon saroyi 19 ta xona, ombor xonalardan iborat. Karvon saroyning tosh devorlarida paleografik yozuvlar, petroglif-rasmlar bor. Ularni shu yerda qo‘ngan yo‘lovchi, sayyoh, savdogarlar yozib qoldirgan. Ularning orasida eski lotin harflarida bitilgan yozuvlar ham bor.
“Beleuli madaniy-tarixiy, arxeologik majmuasi Orolbo‘yi xalqlarining durdona esdaliklaridan biri. Esdalik majmuasi Markaziy Osiyodagi betakror tarixiy joy. Uni batafsil tadqiq qilish, inshootlarni restavratsiya qilish, ta’mirlash hamda ekoturizm uchun foydalanish kunning dolzarb masalasi”, – deydi Qoraqalpog‘iston Respublikasi Madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish bo‘yicha mintaqaviy davlat inspeksiyasi boshlig‘i Quanish Sharipov.
Bugungi kunda o‘rta asrning ajoyib merosi Beleuli karvon saroyi insoniyat mehriga muhtoj. Esdalikni saqlab qolish bo‘yicha shoshilinch choralar ko‘rilmasa, tabiat va odamzot injiqliklari tufayli yana bir bebaho yodgorlik tubanlikka yuz tutishi mumkin.
Izoh (0)