Ona tili qoidalarini buzishga kimning haqi bor?

“Jamiyat” gazetasi andijonlik o‘qituvchi Umid Abdullayevning o‘zbek tili borasida bildirgan o‘z fikr-mulohazalarini e’lon qildi.

Sana qanday yoziladi?

Til qoidalariga amal qilishda barcha kasb va soha vakillariga o‘rnak bo‘lishi kerak bo‘lgan ommaviy axborot vositalari xodimlari — jurnalistlarimiz o‘zlari ko‘p hollarda uni buzishda namuna ko‘rsatmoqda. E’tibor qiladigan bo‘lsak, sana yozilishida haligacha rus tilining uslubidan voz kecha olmayapmiz. Rus tilida avval kun, keyin oy nomi, so‘ngra yil yoziladi. O‘zbek tilida esa avval yil, keyin kun, so‘ngra oy nomi ko‘rsatiladi. “2017-yil 21-mart” to‘g‘rimi yoki “21-mart 2017-yil”mi? Buni tekshirish juda oson. “Men 2017- yil 21-mart kuni do‘stimni bayram bilan tabrikladim”. “Men 21-mart 2017-yil kuni do‘stimni bayram bilan tabrikladim”. Qaysi gap to‘g‘ri yozilganini payqash qiyin emas. Muxbirlar ham, intervyu berayotganlar ham “21-mart 2017-yil kuni tadbir o‘tkazildi” qabilidagi gaplarini efirda tortinmasdan ishlataveradi.

Tilimizdagi “lar” ko‘plik qo‘shimchasini qo‘llash qoidasi ham ko‘pchilikka notanish bo‘lsa kerak. Keling, avval qoida bilan tanishib olsak.

O‘zbek tilida, agar “ta”, “dona”, “nafar” kabi so‘zlardan avval biror son qo‘llanilsa, “lar” qo‘shimchasi yozilmaydi va talaffuz qilinmaydi. Vaholanki, gazetada ham, televideniye, radio, internet nashrlarida ham bu qoida ko‘p hollarda buzilmoqda.

Jumladan, “O‘n ming nafardan ortiq shifokorlar”, “2 mingdan ortiq o‘qituvchilar”, “O‘nta muammolarimiz hal bo‘ldi”, “18 nafar fermerlar…”, “8 ta tumanlar”, kabi buzilishlarga ko‘pchilik e’tibor ham bermayapti. Ba’zilar buni to‘g‘ri deb o‘ylasa ham ajabmas. Xo‘sh, bu xatoliklar uchun, o‘ziga qo‘shib xalqni ham savodsizga aylantirish harakati uchun kim javob beradi?

Yaqinda efirga uzatilgan MTRK rahbarlarining talabalar bilan uchrashuvi haqidagi ko‘rsatuvda bir jurnalist “Master klasslar” o‘tkazish haqida gapirdi. Ushbu jumlaning o‘zbek tilidagi “Mahorat darslari” tarjimasidan foydalanish mumkin edi-ku?

Televideniyeda ishlaydigan muxbirlar, intervyu olishdan avval, suhbatdoshiga tasvir ham, so‘z ham o‘ta muhim ta’sir kuchiga, tarbiyaviy ahamiyatga ega ekanini tushuntirishi, intervyu beruvchining o‘zini tutishi, nutq madaniyatiga e’tibor berishi lozim. Og‘zaki nutq davomida o‘tib ketgan g‘aliz jumlalar, takrorlar esa tahrir jarayonida kesib tashlanishi kerak.

Biroq TVdagi lavhalar, ko‘rsatuvlarni kuzatarkanmiz, oshdagi toshdek tishga botadigan to‘mtoq jumlalar, uslubiy xato birikmalar bot-bot jaranglab, muharrirlarning tilga, demakki, elga e’tiborsizligini namoyon qilaveradi. Kuzatuvlarim asosidagi jumlalar bilan o‘rtoqlashsam: “..har bir aholiga tushuntirildi. Aholilarimiz bundan to‘g‘ri xulosa chiqarmoqda”, “Har bitta xonadonga ichki ishlar xodimlari, mahalla faollari kirilmoqda”, “Ushbu tadbirni o‘tkazishdan maqsadimiz yoshlarimizga giyohvandlikning yomon illatlarini tushuntirishni maqsad qilib qo‘yganmiz”, “Huquq-tartibot idoralari tomonidan …ga bag‘ishlangan yig‘ilish bo‘lib o‘tdi”, “…noqonuniy yo‘lovchi tashish bilan shug‘ullangan…”, “Viloyat hokimimiz tomonidan…”, “Shu vaqtgacha bo‘lgan vaqt­da…” bu kabi misollarni yana ko‘plab keltirish mumkin. Muammo vaqtida hal qilinmasa, katta-katta salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi turgan gap. Eng yomoni, bu xalq ma’naviyati, el-yurt taqdiri bilan bog‘liq masala.

Jurnalistlarimiz gazeta sahifalarida ham, teleko‘rsatuvlar, radioeshittirishlarda ham yangi so‘zlar, atamalarni o‘zlari xohlaganidek, to‘g‘rimi, noto‘g‘rimi ishlatmoqda. Ayniqsa, sport jurnalistlari tilida bu yaqqol ko‘rinadi. O‘tgan yilgi olimpiada o‘yinlari vaqtida sport jurnalistlarining so‘z boyligi yetishmasligi, o‘z ona tilida ravon gapirishga o‘rganmagani ro‘y-rost ayon bo‘ldi. Sport musobaqalarini sharhlagan aksariyat jurnalistlar tomoshabinni charchatib, qiynab yubordi. Turli chet tillaridagi so‘z, atama, iboralarni o‘ylamay ishlatdi va bu holat hozir ham davom etmoqda. Agar o‘sha jurnalist ko‘rsatuvdan avval oz bo‘lsa-da o‘ylab, tayyorgarlik ko‘rsa, o‘zbek tilidagi o‘rinli so‘zlar, chiroyli, mazmunli jumlalarni istagancha topadi.

Hajvchi Habib Siddiqning “Amriqolik qo‘shnilarim” nomli hikoyasida, o‘z yurtida o‘zbek tilini o‘rganib, bizning yurtimizni ko‘rish, odamlarimiz bilan suhbatlashish niyatida yurtimizga kelgan amerikaliklarning O‘zbekistondagi o‘zbeklar bilan gaplashib, ularning gapiga tushuna olmagani kulgili tarzda ko‘rsatib berilgan. Amerikaliklar yuz yil avvalgi o‘zbek tilini o‘rgangan, bu yerga kelganida esa o‘zbeklarning “magazin”, “obed”, “optom”, “protsent”, “dejurstvo”, “dejurniy”, “skoriy”, “remont”, “peshexod” kabi so‘zlarini eshitib, ular nimani anglatishini tushuna olmasdan, xunob bo‘ladi…

Odamlar orasidagi aksariyat illatlar, yoshlar tarbiyasidagi kemtiklar, hattoki, huquqbuzarlik va jinoyatlarning sodir bo‘lishida tilimizga behurmatlikning ham kattagina ulushi bor. To‘g‘ri gapirib, to‘g‘ri yozishimizning o‘zigina yoshlarimizning fe’lida chiroyli fazilatlar ko‘payishiga, ularning tarbiyasida ijobiy natijalarga erishishimizga katta hissa qo‘shadi. Savodli, ma’nili gapimiz, yozuvimiz atrofimizdagilarga, ayniqsa, yoshlarga namuna bo‘ladi.

Bizga beminnat xizmat qilayotgan muqaddas ona tilimiz bugungi kunda himoyaga muhtoj. Avvalambor, til sohasining yirik namoyandalari, ona tili o‘qituvchilari, barcha mutaxassislar, qolaversa, o‘zbek tilini o‘z ona tili deb bilgan barchamiz nutqimizga, yozuvimizga e’tibor qaratib, o‘z munosabatimizni ommaviy axborot vositalari orqali keng ommaga yetkazishimiz, o‘ylab-o‘ylamay, tushunib-tushunmay yo‘l qo‘yayotgan xatolarimizni tuzatish yo‘llarini qidirishimiz zarur. Bunda faqat ozgina e’tibor va tilimizga nisbatan hurmat talab etiladi. Xatolarimizni tan olishimizning o‘zi ulardan xoli bo‘lish yo‘lidagi birinchi qadamimiz bo‘ladi.