Она тили қоидаларини бузишга кимнинг ҳақи бор?

«Жамият» газетаси андижонлик ўқитувчи Умид Абдуллаевнинг ўзбек тили борасида билдирган ўз фикр-мулоҳазаларини эълон қилди.

Сана қандай ёзилади?

Тил қоидаларига амал қилишда барча касб ва соҳа вакилларига ўрнак бўлиши керак бўлган оммавий ахборот воситалари ходимлари — журналистларимиз ўзлари кўп ҳолларда уни бузишда намуна кўрсатмоқда. Эътибор қиладиган бўлсак, сана ёзилишида ҳалигача рус тилининг услубидан воз кеча олмаяпмиз. Рус тилида аввал кун, кейин ой номи, сўнгра йил ёзилади. Ўзбек тилида эса аввал йил, кейин кун, сўнгра ой номи кўрсатилади. «2017 йил 21 март» тўғрими ёки «21 март 2017 йил»ми? Буни текшириш жуда осон. «Мен 2017 йил 21 март куни дўстимни байрам билан табрикладим». «Мен 21 март 2017 йил куни дўстимни байрам билан табрикладим». Қайси гап тўғри ёзилганини пайқаш қийин эмас. Мухбирлар ҳам, интервью бераётганлар ҳам «21 март 2017 йил куни тадбир ўтказилди» қабилидаги гапларини эфирда тортинмасдан ишлатаверади.

Тилимиздаги «лар» кўплик қўшимчасини қўллаш қоидаси ҳам кўпчиликка нотаниш бўлса керак. Келинг, аввал қоида билан танишиб олсак.

Ўзбек тилида, агар «та», «дона», «нафар» каби сўзлардан аввал бирор сон қўлланилса, «лар» қўшимчаси ёзилмайди ва талаффуз қилинмайди. Ваҳоланки, газетада ҳам, телевидение, радио, интернет нашрларида ҳам бу қоида кўп ҳолларда бузилмоқда.

Жумладан, «Ўн минг нафардан ортиқ шифокорлар», «2 мингдан ортиқ ўқитувчилар», «Ўнта муаммоларимиз ҳал бўлди», «18 нафар фермерлар…», «8 та туманлар», каби бузилишларга кўпчилик эътибор ҳам бермаяпти. Баъзилар буни тўғри деб ўйласа ҳам ажабмас. Хўш, бу хатоликлар учун, ўзига қўшиб халқни ҳам саводсизга айлантириш ҳаракати учун ким жавоб беради?

Яқинда эфирга узатилган МТРК раҳбарларининг талабалар билан учрашуви ҳақидаги кўрсатувда бир журналист «Maстер класслар» ўтказиш ҳақида гапирди. Ушбу жумланинг ўзбек тилидаги «Маҳорат дарслари» таржимасидан фойдаланиш мумкин эди-ку?

Телевидениеда ишлайдиган мухбирлар, интервью олишдан аввал, суҳбатдошига тасвир ҳам, сўз ҳам ўта муҳим таъсир кучига, тарбиявий аҳамиятга эга эканини тушунтириши, интервью берувчининг ўзини тутиши, нутқ маданиятига эътибор бериши лозим. Оғзаки нутқ давомида ўтиб кетган ғализ жумлалар, такрорлар эса таҳрир жараёнида кесиб ташланиши керак.

Бироқ ТВдаги лавҳалар, кўрсатувларни кузатарканмиз, ошдаги тошдек тишга ботадиган тўмтоқ жумлалар, услубий хато бирикмалар бот-бот жаранглаб, муҳаррирларнинг тилга, демакки, элга эътиборсизлигини намоён қилаверади. Кузатувларим асосидаги жумлалар билан ўртоқлашсам: «..ҳар бир аҳолига тушунтирилди. Аҳолиларимиз бундан тўғри хулоса чиқармоқда», «Ҳар битта хонадонга ички ишлар ходимлари, маҳалла фаоллари кирилмоқда», «Ушбу тадбирни ўтказишдан мақсадимиз ёшларимизга гиёҳвандликнинг ёмон иллатларини тушунтиришни мақсад қилиб қўйганмиз», «Ҳуқуқ-тартибот идоралари томонидан …га бағишланган йиғилиш бўлиб ўтди», «…ноқонуний йўловчи ташиш билан шуғулланган…», «Вилоят ҳокимимиз томонидан…», «Шу вақтгача бўлган вақт­да…» бу каби мисолларни яна кўплаб келтириш мумкин. Муаммо вақтида ҳал қилинмаса, катта-катта салбий оқибатларни келтириб чиқариши турган гап. Энг ёмони, бу халқ маънавияти, эл-юрт тақдири билан боғлиқ масала.

Журналистларимиз газета саҳифаларида ҳам, телекўрсатувлар, радиоэшиттиришларда ҳам янги сўзлар, атамаларни ўзлари хоҳлаганидек, тўғрими, нотўғрими ишлатмоқда. Айниқса, спорт журналистлари тилида бу яққол кўринади. Ўтган йилги олимпиада ўйинлари вақтида спорт журналистларининг сўз бойлиги етишмаслиги, ўз она тилида равон гапиришга ўрганмагани рўй-рост аён бўлди. Спорт мусобақаларини шарҳлаган аксарият журналистлар томошабинни чарчатиб, қийнаб юборди. Турли чет тилларидаги сўз, атама, ибораларни ўйламай ишлатди ва бу ҳолат ҳозир ҳам давом этмоқда. Агар ўша журналист кўрсатувдан аввал оз бўлса-да ўйлаб, тайёргарлик кўрса, ўзбек тилидаги ўринли сўзлар, чиройли, мазмунли жумлаларни истаганча топади.

Ҳажвчи Ҳабиб Сиддиқнинг «Амриқолик қўшниларим» номли ҳикоясида, ўз юртида ўзбек тилини ўрганиб, бизнинг юртимизни кўриш, одамларимиз билан суҳбатлашиш ниятида юртимизга келган америкаликларнинг Ўзбекистондаги ўзбеклар билан гаплашиб, уларнинг гапига тушуна олмагани кулгили тарзда кўрсатиб берилган. Америкаликлар юз йил аввалги ўзбек тилини ўрганган, бу ерга келганида эса ўзбекларнинг «магазин», «обед», «оптом», «процент», «дежурство», «дежурний», «скорий», «ремонт», «пешеход» каби сўзларини эшитиб, улар нимани англатишини тушуна олмасдан, хуноб бўлади…

Одамлар орасидаги аксарият иллатлар, ёшлар тарбиясидаги кемтиклар, ҳаттоки, ҳуқуқбузарлик ва жиноятларнинг содир бўлишида тилимизга беҳурматликнинг ҳам каттагина улуши бор. Тўғри гапириб, тўғри ёзишимизнинг ўзигина ёшларимизнинг феълида чиройли фазилатлар кўпайишига, уларнинг тарбиясида ижобий натижаларга эришишимизга катта ҳисса қўшади. Саводли, маънили гапимиз, ёзувимиз атрофимиздагиларга, айниқса, ёшларга намуна бўлади.

Бизга беминнат хизмат қилаётган муқаддас она тилимиз бугунги кунда ҳимояга муҳтож. Авваламбор, тил соҳасининг йирик намояндалари, она тили ўқитувчилари, барча мутахассислар, қолаверса, ўзбек тилини ўз она тили деб билган барчамиз нутқимизга, ёзувимизга эътибор қаратиб, ўз муносабатимизни оммавий ахборот воситалари орқали кенг оммага етказишимиз, ўйлаб-ўйламай, тушуниб-тушунмай йўл қўяётган хатоларимизни тузатиш йўлларини қидиришимиз зарур. Бунда фақат озгина эътибор ва тилимизга нисбатан ҳурмат талаб этилади. Хатоларимизни тан олишимизнинг ўзи улардан холи бўлиш йўлидаги биринчи қадамимиз бўлади.