Ижтимоий тармоқлар бизни дунё билан боғлашга ваъда берди. Ва ҳақиқатан ҳам шундай қилди: бугун сайёранинг нариги чеккасидаги одамга бир неча марта босиш орқали хабар ёзиш мумкин. Фақат бу одамларни янада ёлғизлатмоқда. Тасмада таниш чеҳралар кўп, лекин арзирли гаплар тобора камайиб бормоқда. Кимдир аллақачон нейрон тармоқ ёрдамини қидирмоқда, бўшлиқни қандайдир тарзда тўлдириш учун AI дўстлар ёки виртуал ҳамкорлар яратмоқда. Ижтимоий тармоқлар нима учун ёлғизликни кучайтириши ва бундан қандай қутулиш мумкинлигини кўриб чиқамиз.
Digital ёлғизлик қаердан пайдо бўлди?
Сўнгги йилларда олимлар рақамли ёлғизлик феноменини чуқурроқ ўрганишмоқда ва кўнгилсиз хулосаларга келишмоқда: одамларга ҳақиқатан ҳам яқинлик етишмайди, ижтимоий тармоқлар эса бу туйғуни янада кучайтиради. Бундан ташқари, бу шунчаки лентани айлантириб, бошқаларнинг постларини ўқийдиган пассив фойдаланувчиларга ҳам, ўзлари контент яратадиган фаол фойдаланувчиларга ҳам тегишли.
Ҳатто мессенжерларда яқинлар билан доимий мулоқот қилиш ҳар доим ҳам ёрдам беравермайди. Америкаликларнинг тадқиқотига кўра, замонавий ўсмирлар тенгдошлари билан кунига 1980—1990 йиллардаги тенгдошларига қараганда бир соат камроқ вақт ўтказади. Жонли мулоқотдан кўра онлайн мулоқотни афзал кўрадиганлар кўпинча ўзларини ёлғиз ҳис қилишади.
Зумерлар бугунги кунда ижтимоий тармоқларнинг асосий аудиториясидир. Ва улар аллақачон энг ёлғиз авлод ҳисобланади. Хўш, туғилганидан бери интернетда кўпроқ вақт ўтказадиган алфа авлодини нима кутмоқда.
“Биз биринчи марта ёшлар кексаларга қараганда кўпроқ ёлғизликка дуч келишларини кўрмоқдамиз.”
Райан Женкинс, “Зет авлоди йўлбошчиси” китоби муаллифи
Ижтимоий тармоқлар нега ёлғизликни кучайтиради?
Дўстлар сони сифатдан муҳимроқ
Баъзи фойдаланувчилар “дўстлар” ёки “обуначилар” устунларида катта рақамларни тўлдиришга ҳаракат қилишади. Ижтимоий тармоқлар ҳаётингизни қанча кўп одам кузатиб борса, сиз шунчалик муваффақиятли ва аҳамиятли бўласиз мантиғини қўллаб-қувватлайди.
Контактлар доираси кенгайиши мумкин, аммо мулоқот сифати — йўқ. Сиз бошқа фойдаланувчилар билан уларнинг ҳақиқий исмларини билмасдан ҳам доимий равишда лайк ва фикр алмашишингиз мумкин. Кун бўйи танишларнинг “ҳикоялари”ни варақлаб ўтириш мумкин, аммо уларнинг ҳаёти ҳақида ҳеч нарса билолмайсиз.
“Кун охирида экранда юзлаб одамлар билан мулоқот қилгандек бўлдим. Аммо қалбан тушундим: ижтимоий тармоқларда чинакам ҳаётий нарса кам.”
Рикки Шлотт, журналист
Яқинлик иллюзияси
Ижтимоий тармоқлар алоқани сақлаб қолиш имконини берса-да, бу мулоқот реал ҳаётдагидек мазмунли эмас. “Инсонпарвар технология маркази”нинг таъкидлашича, юзаки онлайн алоқалар кўпинча ҳиссий эҳтиёжларни қопламайди. Одамлар доимий мулоқотда бўлишларига қарамай, ўзларини ёлғиз ҳис қилишади.
Тўлақонли диалог ўрнига қисқа репликалар. Ҳамдардлик ўрнига — смайлик.
Онлайн мулоқотда новербал сигналлар, жисмоний мавжудлик ва ҳиссий яқинлик етишмайди — буларнинг барчаси жалб қилинган муносабатларни қуриш ва сақлаб қолишда муҳим рол ўйнайди.
Ўзини бошқалар билан таққослаш маданияти
Ижтимоий тармоқлар бошқаларнинг муваффақияти витринасига айланди: мукаммал қомат, саёҳатлар, бахтли оилалар. Фойдаланувчилар ихтиёрсиз равишда кундалик ҳаётларини ушбу таҳрирланган расм билан солиштирадилар ва ўзларидан ҳафсалалари пир бўлади. Инсон интернетда ҳамма нарса безатилганини тушунса ҳам, ўзини “нотавон” ҳис қилиши мумкин.
Атрофдаги ҳамма яхшироқ яшаяпти, деган тасаввур бу ялтироқ дунёдан узилиб қолганлик ҳиссини уйғотади. Оқибатда эса ёлғизлик ҳисси пайдо бўлади.
FOMO — “ташқарида” қолиш қўрқуви
Интернетда биз қувноқ, мазмунли ҳаётни кўрамиз. Кимдир концертга борди, бошқаси дўстлари билан учрашди, учинчиси эса қизиқарли саргузаштга тушиб қолди. Ижтимоий тармоқларда оғир кундан сўнг диванда ҳолсиз ётганингизни пост қилиш одатий ҳол эмас.
Сиз бир чеккада туриб, бошқаларнинг бахтини кузатаётганингизда, атрофингиздаги ҳамма энг юқори даражада яшаётгандек ва ҳар сониядан хурсанд бўлаётгандек туюлади. Бу FOMO (Fear of Missing Out) — муҳим нарсани қўлдан бой беришдан қўрқиш деб аталади. Ҳатто ўз ҳаётингиздан мамнун бўлсангиз ҳам, лентани беш дақиқа айлантиргандан сўнг, у хира ва кулрангдек туюлиши мумкин.
FOMO тузоққа туширади: ижтимоий тармоқларга тез-тез киришга, бошқалар нима қилаётганини текширишга ва реал ҳаётда камроқ бўлишга мажбур қилади. Натижада хавотир ортади ва энди чинакамига мулоқот қилиш қийинлашади, чунки миянгизда одамлар сизсиз қаердадир вақтини қизиқарлироқ ўтказаётгани ҳақидаги безовта фикр ўрнашиб қолади.
Тасдиқлаш пойгаси
Ижтимоий тармоқлар бизни ҳар бир қадамимиз учун маъқуллашни кутишга ўргатди. Сурат жойладик — лайк кутамиз. Фикрларингиз билан ўртоқлашсангиз, бошқалардан изоҳ олишни хоҳлайсиз. Агар реакция бўлмаса ёки одатдагидан камроқ бўлса, гўё бизни пайқашмагандек ва қадрлашмагандек ёқимсиз ҳис пайдо бўлади.
Ҳар бир лайк, изоҳ ёки репост — бу кичик мукофот, бунинг эвазига мия дофамин ишлаб чиқаради. Аммо бундай хурсандчилик қандай тез келса, шундай тез кетади. Тез орада яна ўзингизни керакли деб ҳис қилишни хоҳлайсиз. Ижтимоий тармоқлардан оладиган дофаминимизни бекорга арзон деб аташмайди. Ёпиқ доира пайдо бўлади: маъқуллашни қанчалик кўп изласак, унга шунчалик боғланиб қоламиз.
Ижтимоий тармоқлардаги тезкор реакциялар яқинлик эҳтиёжини қондирмайди, балки уни фақат қитиқлайди. Шу тариқа жамиятдан узилиб қолиш ҳисси кучайиб бораверади.
“Ҳаётимда ижтимоий тармоқлар пайдо бўлмагунча, ҳеч қачон ўзимни ёлғиз ҳис қилмаганман — орадан ўн беш йилча вақт ўтди, энди ёлғиз қолганимда ёлғизликни ҳис қилмаслик учун менга хабарлар ва лайклар керак”.
Рақамли ёлғизликни қандай енгиш мумкин
Ижтимоий тармоқлар ўзининг қудрати ва машҳурлиги билан қўрқитади. Аммо яхши янгилик бор: рақамли ёлғизликни енгиш мумкин. Буни амалга ошириш ва тўлақонли ҳаёт кечиришни исташингизни англаш катта ва муҳим қадамдир.
Ижтимоий тармоқда вақт чекловини белгиланг
Ўзингизга кунлик чекловни белгилашга ҳаракат қилинг — масалан, барча ижтимоий тармоқлар учун кунига бир неча соатдан кўп бўлмаган вақт ажратинг (ишни ҳисобга олмаганда). Дўстларингиз ёки қариндошларингиз даврасида бўлганингизда, гаджетларни узоқроқ тутиш айниқса муҳимдир. Одамлар билан жонли мулоқот қилиш бошқаларнинг постларига муносабат билдиришдан кўра анча қадрлироқдир.
Рақамли детоксни машқ қилинг
Доимий тасмани айлантирмасдан яшаш — кўпроқ хотиржамликка эришиш демакдир. Шундай қилиб, сиз ерга қўнасиз ва ҳаётингизни ҳақиқий таассуротлар билан тўлдирасиз.
Кичик нарсадан бошлаш мумкин: уйқуга ётишдан бир соат олдин телефондаги интернетни ўчириб қўйинг. Бунинг ўрнига китоб ўқишга ёки севимли машғулотингизга вақт ажратинг. Кейинчалик бутун дам олиш кунларини шундай ўтказишга ҳам қарор қилишингиз мумкин. Яқинларингизни бу рақамли детокс ҳақида огоҳлантиринг ва фақат жуда зарур бўлса қўнғироқ қилишларини сўранг.
Офлайн бўлганингизда муҳим нарсани ўтказиб юборишдан хавотирда бўлишингиз аниқ. Бундай пайтларда ўзингизга эслатиб қўйинг: энг муҳим нарсани сизга шундоқ ҳам айтиб беришади.
Ижтимоий тармоқлардан бўш вақтни сифатли жонли мулоқотга бағишлаш мумкин. Дўстингиз билан бир финжон қаҳва устида учрашинг, бувингизни зиёрат қилинг ёки маҳорат дарсига боринг. Сиз ўзингизни шу лаҳзада ҳис қиласиз, ёлғизлик эса чекинади.
Тасмангизни онг бурчагига айлантиринг
Тасмани шахсий қулайлик ҳудудига айлантиринг. У нафақат куч ва ҳис-туйғуларни тортиб олиши, балки уларни бериши ҳам мумкин. Бунинг учун обуналарингизни диққат билан кўриб чиқинг ва фақат ўзингизга қизиқ бўлган обуналарни қолдиринг.
Хавотир, ҳасад ёки FOMO чақирадиган аккаунтлардан обунани бекор қилинг. Ҳа, баъзида ҳейтвочинг билан ўзингизни эркалатиш ёқимли, аммо лентанинг назоратсиз оқимида бу фақат куч-қувватингиз ва кайфиятингизни сўриб олади. Аксинча, илҳомлантирувчи обуналар, хоҳ мушукчалар ҳақида бўлсин, хоҳ боғдорчилик дарслари ҳақида, сизни руҳлантиради ва қувонтиради.
Жонли мулоқотга диққат қаратинг
Сохта онлайн дўстлар ортидан қувманг, балки ҳақиқатан ҳам ёнингизда бўлганлар билан мулоқот қилиш учун куч ва ҳис-туйғуларни сарфлашга ҳаракат қилинг. Битта одам билан қизғин суҳбатлашиш бегоналарнинг юз марта лайк босишидан кўра кўпроқ нарсани англатади.
Навбатдаги мемни юбориш ёки дўстингизга овозли сўзларни айтиш ўрнига, велосипед ҳайдашни ёки янги қандолат дўконида пирожний татиб кўришни таклиф қилинг. Мулоқотга янада қувонч бағишлайдиган қизиқарли анъаналар ва тадбирларни ўйлаб топинг.
Агар воқеликдаги деярли барча алоқаларни йўқотиб қўйганингизни ҳис қилсангиз, хафа бўлманг. Ҳар қандай ёшда дўстлар топиш мумкин. Қизиқишларингиздан келиб чиқиб шаҳрингиздан тўгаракларни қидиринг, кинотеатрлар ва китоб клубларига боринг. Сиз нафақат яхши вақт ўтказасиз, балки умумий қизиқишларингиз ва қадриятларингизни бирлаштирадиган одамларни ҳам учратишингиз мумкин.
Ижтимоий тармоқларни мулоқот эмас, алоқа манбаига айлантиринг
Айтганларидек, заҳарга қарши дори фақат дозаси билан фарқ қилади. Ижтимоий тармоқлар ўз-ўзидан ёмон эмас. Улар ёрдамида ҳар доим дунёнинг исталган нуқтасидан дўстлар билан алоқада бўлиш, муҳим лаҳзаларни баҳам кўриш, илҳом ва қўллаб-қувватлашни излаш мумкин. Муаммолар онлайн мулоқот ҳақиқий мулоқот ўрнини тўлиқ эгаллаганда бошланади.
Ижтимоий тармоқлар бизни ёлғизлатиб қўймаслиги керак. Агар шундай бўлаётган бўлса, тўхтанг ва ўйлаб кўринг: онлайн платформалар яна сиз учун қадрли бўлган инсонлар билан боғланиш воситасига айланиши, узоқлашишга сабаб бўлмаслиги учун нималар қила оласиз?
Изоҳ (0)