Фарзанд тарбияси ва тез тиббий ёрдам: ChatGPT’дан қайси мавзуда маслаҳат сўраб бўлмайди?

Чат-ботлар кундалик ҳаётимизга тез кириб келди: биз улардан таътилни режалаштиришни, музлатгичдаги маҳсулотлардан кечки овқат тайёрлашни ёки принтер нима учун ишламаётганини аниқлашни сўраймиз. Жавоблар бир сонияда пайдо бўлади, ишончли эшитилади — гўё бу шунчаки сунъий интеллект эмас, балки ҳар қандай масала бўйича шахсий экспертдек. То ангинани лимонад билан даволаш ёки телефонни микротўлқинли печда зарядлаш ҳақида маслаҳат бермагунча. Ана шунда равшан бўладики, силлиқ иборалар ортида тўлиқ сафсата яширинган бўлиши мумкин.

Бунинг сабаби шундаки, нейрон тармоқлар чекланган маълумотлар базаси билан ишлайди, мавжуд бўлмаган тафсилотларни ўйлаб топишга мойил ва сизнинг вазиятингиз ҳақида ҳеч нарса билмайди. Кундалик масалаларда хато қиймати унча юқори эмас, аммо баъзи соҳаларда, жумладан соғлиқ, пул кабилар борасидаги хатолар ҳақиқий йўқотишларга олиб келиши мумкин.

Қуйида сунъий интеллектга ишонишдан олдин бир неча бор текшириб кўриш керак бўлган тўққизта йўналиш келтирилган.

1. Руҳий саломатлик

   

Ҳеч қандай хавфли томони йўқдек туюлади: чат-ботни очиб, “эрталаб туришни хоҳламайман, бу нормал ҳолатми?”, деб ёзасиз. Бир сониядан сўнг экранда аллақачон “қутқариш режаси” пайдо бўлади: бот кўпроқ сайр қилишни, кофеиндан воз кечишни ва албатта “фикрлаш тарзи устида ишлаш”ни маслаҳат беради. Бу мантиқий ва ишончли туюлади, то жиддийроқ нарсани сўрамагунча: алгоритм узоқ давом этадиган депрессияни мавсумий тушкунликдан ажрата олмайди, хавотирли бузилишни эса хурсандчилик билан “муддатдан кейинги стресс” деб атайди.

Муаммо шундаки, ботда на ташхис, на контекст ва на сизнинг вазиятингизни тушуниш қобилияти бор. У ўткинчи хафагарчиликни клиник депрессиядан ажрата олмайди, ҳатто “ўзингизни қўлга олинг” каби “қўллаб-қувватлаш”ни ҳам таклиф қилиши мумкин. Стенфорд университетининг июнь ойидаги тадқиқоти шуни кўрсатдики, машҳур бешта “терапевтик” суҳбат боти кўпинча хавфли хатти-ҳаракатларни рағбатлантиради ва руҳий касалликларга чалинган одамларга нисбатан нохолис муносабатни билдиради.

Шунинг учун, агар сизда жиддий руҳий ташвишлар пайдо бўлса, психологга мурожаат қилиш қилиш маъқулроқ. Руҳий саломатлик масалаларида тажриба ўтказиш хавфли.

2. Шошилинч тиббий ёрдам ва ташхис қўйиш

   

Кечаси кўкрак қафасида босим ҳис қилдингиз ва дарҳол чат-ботдан сўрадингиз: “Бу юракми ёки шунчаки пицани кўп еб қўйдимми?” Сунъий интеллект дарров тинчлантирувчи маслаҳатлар бера бошлайди: дори ичинг, ухланг ва аломатларни кузатинг.

Бироқ ChatGPT ҳам хато қилиши, ҳам эҳтиёткорлик қилиши мумкин, буни Вашингтон университети тадқиқоти тасдиқлайди. Олимларнинг синовларида ChatGPT-4 бир хил аломатларга қарамай, деярли ярим ҳолатда юрак хуружи хавфини турлича баҳолаган. Баҳолар “ҳеч қандай хавф йўқдан то “зудлик билан реанимацияга”гача фарқ қилган. Бундай “шифокор”га ишониш қийин, албатта.

Агар аломатлар ўткир бўлса, 103 рақамига қўнғироқ қилинг. Ҳақиқий шифокор ташхис қўйгандан сўнг эса, чат-ботдан тушунарсиз тиббий атамаларни тушунтириш учун фойдаланиш мумкин.

3. Парҳезлар ва нутрицитология

   

ChatGPT ёрдамида бир ҳафталик шахсий овқатланиш режасини тузиш бир неча марта кнопкани босиш биланоқ амалга оширилади. У дўстона тарзда “мувозанатли” рационни танлайди, таомлар тайёрлаш усулларини келтиради ва калорияларни ҳисоблайди. Бироқ муаммо шундаки, барча рақамлар “чамалаб” олинади. Буни тадқиқотчилар Нутриэнц журналининг февраль сонидаги тақризида тўғридан-тўғри таъкидлашган. Уларнинг маълумотларига кўра, ChatGPT-4 доимий равишда порция ларни кичикроқ кўрсатади, оқсил ва микроэлементларни етарлича баҳоламайди.

Бунга қон таҳлилларингиз, аллергияларингиз ва қабул қилаётган дори-дармонларингиз ҳақидаги маълумотларнинг йўқлигини қўшсангиз, тавсия этилган эрталабки смузи аллақачон темир танқислигини юзага келтириши ёки антидепрессант билан зиддиятга киришиши мумкин.

Бундай овқатланиш рационига амал қилишдан олдин, ҳеч бўлмаганда бир марта, лекин пухта равишда нутриционист билан маслаҳатлашинг. Овқатланиш тахмин қилиш ўйинини ўйнашга арзийдиган соҳа эмас. Бот сизнинг танангизни кўрмайди — у шунчаки ҳамма нарсани биладигандек таассурот қолдиради, холос.

4. Юридик маслаҳатлар

   

Тасаввур қилинг: сиз чақирув қоғози ёки жарима олдингиз ёхуд шартнома тузяпсиз — ва дарҳол чатга ёзасиз: “Нима қилишим керак, қаерга мурожаат қилишим керак, қандай ҳуқуқларим бор?” Сунъий интеллект батафсил, қонунларга ҳаволалар билан, ишончли оҳангда ва ҳатто тайёр ҳужжат намуналари билан жавоб беради. Адвокатга мурожаат қилмасдан ҳам иш битадиганга ўхшайди.

Аммо бу ерда энг қизиқ томони бошланади: модел мамлакатингиз қонунчилигини мукаммал билмайди, маҳаллий хусусиятларни ҳисобга олмайди ва атамаларни осонгина чалкаштириб юборади. У бекор қилинган қонунларга ҳавола қилиши, чет эл воқеликларини киритиб юбориши ёки умуман мавжуд бўлмаган моддаларни ўйлаб топиши мумкин.

Агар масала жиддий бўлса — меросдан тортиб меҳнат низосигача, ботга эмас, ҳуқуқшуносга мурожаат қилган маъқул. Ҳужжатлардаги хатолар ҳар жиҳатдан қимматга тушиши мумкин.

5. Молия ва инвестициялар

   

Пулингизни инвестиция қилгингиз келади ва сиз сунъий интеллект маслаҳатчисидан 2025 йилда қаерга маблағ киритишни сўрайсиз. У шов-шувли, масалан “арзимас фоизлар билан” ипотекани қайта молиялаштириш каби маслаҳатлар беради. Чуқурроқ ўрганмагунингизча, ҳамма нарса рисоладагидек кўринади. Шундай қилиб, ChatGPT шахсий молия бўйича 100 та ҳақиқий саволга жавоб берган Инвестинг ин тҳе Web тестида жавобларнинг 29 фоизи тўлиқ эмас ёки чалғитувчи, яна 6 фоизи эса бутунлай нотўғри экани аниқланди.

Эдинбург ва Оксфорд олимлари сунъий интеллект стратегияларини фонд бозори котировкаларининг 20 йиллик тарихида синаб кўрганларида, натижа ҳам қониқарсиз бўлиб чиқди. Бозорнинг ўсиши даврларида алгоритмлар одатдаги индекс фондидан камроқ даромад келтирди ва инқироз пайтларида эса акцияларни шунчаки ушлаб туриш ва уларни сотмасликдан кўра кўпроқ зарар кўрсатди.

Молиявий қарорлар инсон тажрибасини талаб қилади. Яхшиси, мутахассис билан маслаҳатлашинг ёки ҳеч бўлмаганда ихтисослашган манбалардаги маълумотларни қайта текширинг. Пул шошилинч қарорларга йўл қўймайди. Айниқса, ҳатто банк картасига эга бўлмаган кимсанинг маслаҳатига асосланган бўлса.

6. Муҳандислик ва қурилиш ҳисоб-китоблари

   

Арматура танлаш ёки девор сув иситгичка бардош бера олишини тушуниш керак бўлганда ва сўрайдиган ҳеч ким бўлмаганда, кўпчилигимиз сунъий интеллект ёрдамчисига мурожаат қиламиз. У эса дадиллик билан формулалар, коэффициентлар ҳамда тушунтиришларни беради. Қурилишдан йироқ одам учун бу тажрибали лойиҳачининг маслаҳатлари каби ишончли кўринади. Айниқса, чат “захира билан мос келади” деб таъкидлаганда.

Аслида, вазият бундай силлиқ эмас. ChatGPT на уйингизни, на қурилиш материалларини, на иқлимни ва на вазифани нотўғри қўйилишини кўради. Алгоритм ўлчов бирликларини адаштириб юбориши, хавфсизлик коэффициентларини унутиши, эскирган меъёрларни қўллаши мумкин. Кейин эса шунчаки: “узр, мен хато қилдим, келинг, сизнинг айвонингизни яна бир бор қуришга уриниб кўрамиз”, дейди.

Қурилиш ва муҳандислик ишларида арзимас нарса бўлмайди. Ҳар қандай ҳисоб-китобларни, албатта, соҳа мутахассислари бажариши шарт.

7. Дастурлаш ва дастурий таъминот ишлаб чиқиш

   

Хатоликни тузатиш, скриптни тўлдириш ёки кутубхонани қандай улашни тушуниш керак бўлганда, биз яна чат-ботга мурожаат қиламиз. У эса тажрибали дастурчи каби коднинг катта қисмларини моҳирона ишлатади. Ҳатто одам ёзгандек изоҳлар ҳам қўшади. Код компиляция қилинади ва ишлаётганга ўхшайди. Тайёр!

Бироқ капот остида хоҳлаган нарса яшириниши мумкин: заифлик, нотўғри мантиқ, текширилмаган боғлиқликлар. Модель лойиҳангизнинг барча тафсилотларини, муҳит чекловларини билмайди. Тажрибали дастурчи учун сунъий интеллект кундалик ишларни автоматлаштиришнинг қулай усули ҳисобланади. Аммо “нолдан сунъий интеллект ёрдамида веб-сайт яратишга” қарор қилган янги бошловчи ҳар қандай кичик муаммода ишдан чиқадиган мўрт “франкен-код” йиғиш хавфига дуч келади.

Дастурлашда ChatGPT’га кўр-кўрона ишониш — бу алгебрадан бировнинг уй вазифасини тушунмасдан кўчириб олишга ўхшайди. Хатолар албатта юзага чиқади, лекин кейинроқ.

8. Киберхавфсизлик

   

Сайт очилмаяптими? Банк хатининг ҳақиқийлигини текширмоқчимисиз? Ёки Wi-Fi тармоқни қандай ҳимоялашни билмаяпсизми? Албатта, чат-бот паролни ўзгартиринг, икки босқичли авторизацияни ёқинг, ҳаволаларга ўтманг каби маслаҳатлар билан ёрдам беради. Ҳаммаси ўринли кўринади - худди малакали техник қўллаб-қувватлаш мутахассиси билан суҳбатлашаётгандек.

Аммо, ҳар доимгидек, муаммо майда-чуйдаларда яширинган. Нейротармоқ фирибгар субдоменни сезмаслиги, ўша “хавфсиз” сайтда маълумотлар сизиб чиққанига бир йил бўлганини билмаслиги ёки қулайлик учун ҳимояни ўчиришни бемалол тавсия этиши мумкин. Япониялик тадқиқотчиларнинг сўнгги иши шуни кўрсатдики, ChatGPT ҳақиқий заифликларни хаёлий заифликлардан ажрата олмайди. Сўровларнинг 97 фоизида у сохта CVE кодлари билан “заифликлар” ҳақида ишончли, аммо бутунлай тўқима огоҳлантиришлар беради, яъни аслида мавжуд бўлмаган муаммо билан қўрқитади.

Шу сабабли, хавфсизлик масалаларида мутахассисга ишонган маъқул — акс ҳолда битта хато барча маълумотларингизни йўқотишга олиб келиши мумкин.

9. Болалар тарбияси

   

Бола эркалик қилади, вазифаларни бажаришни истамайди ёки кетма-кет ўнта мультфильм кўришни талаб қилади — шунда сиз умидсизликка тушиб, чат-ботдан ёрдам сўрайсиз. Жавоб тез келади, сунъий интеллект “замонавий ёндашувлар”га ҳавола қилади, ижобий рағбатлантириш усулларини таклиф этади ва ҳатто суҳбат намунасини беради. Лекин бу хавфли янглишиш. Ахир сунъий интеллект сизнинг фарзандингизни билмайди. У болангизнинг темпераментини ва оиладаги вазиятни тушунмайди. Маслаҳатлар зиддиятли, турли маданий ва ёш тизимларидан ажратиб олинган бўлиши мумкин. Энг муҳими — тарбияда универсал ечимлар мавжуд эмас. Бир болага ёрдам берадиган нарса, бошқасида норозилик ёки ички чекинишни келтириб чиқариши мумкин.

Бундай масалаларда педиатрларга, психологларга, педагогларга мурожаат қилган маъқул. Ёки ҳеч бўлмаганда эксперт назоратидаги китоблар ва подкастлар каби ишончли манбаларга таянинг. Албатта, маслаҳатларни ўзингизнинг соғлом фикрингиз ва болангизнинг муносабати билан таққослашингиз лозим.