“Агар америкаликларнинг ўзи Шарқий Осиё жаҳон иқтисодиётининг юрагига айланишига ишонар экан... АҚШ Шарқий Осиёда қудратли рақиби бўлишига чидай олмайди”.
Самуэл Ҳантингтон “Цивилизациялар тўқнашуви ва янги дунё тартиби”.
90 йиллар бошида Совет Иттифоқи парчаланиб, икки қутбли дунё тартиботи ўз ниҳоясига етгач, дунё сиёсатшунос олимларининг олдида “энди дунё тартиботи қандай бўлади?” деган катта бир савол пайдо бўлди. Шунда бир қанча сиёсатшунос олимлар ўз қарашларини илгари сура бошлади. Улардан бири америкалик Самуэл Ҳантингтон эди.
Ҳантингтон ўзининг “Цивилизациялар тўқнашуви ва янги дунё тартиботи” деб номланган китобида Совуқ урушдан кейинги дунё манзараси қандай бўлиши ҳақида ўз прогнозларини баён қилган. Америкалик бошқа таниқли сиёсатшунос олим Ҳенри Кисенчер ушбу китоб ҳақида “Совуқ уруш даври ўз ниҳоясига етганидан буён яратилган энг аҳамиятга молик китоблардан бири”, деган эди.
“Дарё” журналисти ушбу китобни сиёсатшунослар Фарҳод Каримов ва Муҳтор Назировлар билан муҳокама қилди.
— Китоб 2000 йилларда чоп этилган бўлса-да, китобнинг илк бобларида Украина ва Россия ўртасидаги можаро ҳақида сўз кетади. Қизиқ жиҳати, Ҳантингтон Украина урушини башорат қилиб, кун келиб мамлакат икки қисмга ажралишини таъкидлайди. Ва яна бир муҳим жиҳати, сиёсатшунос Россия Ғарбни ўзига душман деб билишини, ўз навбатида, Ғарб ҳам Россияни душман деб ҳисоблашини таъкидлаган. Ҳантингтон мана шу конфликтга ечим ҳам кўрсатиб ўтади. Олим берган ечимлар қанчалик бугунги даврга тўғри келади?
Фарҳод Каримов, сиёсатшунос:
— Агар тарихни жуда чуқур ўргансангиз, сиз ҳам кўп нарсаларни башорат қилишни бошлайсиз. Аслида, Украина муаммоси Совет Иттифоқи шаклланаётган пайтларда бўлган. Никита Хрушчёв биринчи котиб бўлган вақт (1953-1964)да Россия таркибидаги Қрим яриморолини Украина таркибига ўтказган. Яъни СССР парчаланишидан аввал ҳам Украина масаласида муаммолар бўлган. Ва Россиянинг амбицияларини инобатга оладиган бўлсангиз, Украина масаласига Россия қачондир қайтишини тарихни чуқур ўрганган инсон ҳам башорат қила олар эди. Мен айтмоқчи бўлганим, Украина можароси цивилизациявий тўқнашув эмас. Тўғри, бу конфликт негизида цивилизация омиллари мавжуд. Чунки Иккинчи жаҳон уруши (1939-1945) даврида Украина Ғарбидаги аҳоли немисларни гуллар билан кутиб олган. Яъни Ҳантингтон мана шу можаронинг илдизларини чуқур ўрганиб, ўз китобида чиройли тарзда таснифлаб бера олган ва шу орқали АҚШ сиёсатчиларига келажакда қаерга эътибор қаратиш кераклиги ҳақида ишора берган.
Муҳтор Назиров, сиёсатшунос:
— Цивилизациялар борасидаги академик доирадаги фикрлар Ҳантингтон томонидан битта китобга тартибли тарзда жойлаштирилган. 90 йиллардан кейин дунёни тартибга солиб турган мафкуравий қарама-қаршилик якунига етганидан сўнг, бир мафкура босими остида тинч бўлиб турган муаммолар қайта қўзғалди. Улардан бири — ўзлик масаласи.
Ҳантингтон ўз китобида “Совет Иттифоқи парчаланганидан сўнг вужудга келадиган янги дунё тартиботида энди мафкура ёки давлатлар ўртасида қарама-қаршилик эмас, балки цивилизациялар ва маданиятлар қарама-қаршилиги вужудга келади. Ва диний тафовутлар ўртасидаги кескинликлар келгусидаги дунё тартиботининг асосини белгилаб беради”, деган фикрни илгари суради.
Украина шаклланаётганда Россия империясининг ҳудудлари Украинага қўшиб берилган. Масалан, Украинанинг Ғарбий ҳудудларига Венгрия ва Польша ўзининг тарихий ҳудуди сифатида қарайди. Яъни мана шу маданий тафовутлар Украинани бирлаштира олмаган.
Россия православ цивилизациянинг маркази бўлишга даъво қилади. Чунки бу цивилизация мамлакатлари ичида ҳудуди жиҳатдан энг катта ва кучли давлат бу — Россия. Лекин православ цивилизациясининг маркази борасида аниқ тўхтам йўқ. Россия православлар учун қанчалик “авторитет”га эга ёки православлар Россия атрофида бирлашадиган марказ деб ҳисоблайдими? Албатта, йўқ. Масалан, украинлар билан мулоқот қилсангиз, ҳозирги рус давлатчилиги славян ва турк цивилизациясининг аралашмаси натижасида вужудга келган деб ҳисоблайди. Украинлар эса ўзини православ деб ҳисоблаб, “биз Шарқий европаликмиз” дейди. Шарқий Европа мамлакатлари — Польша, Венгрия, Чехия, Эстония, Болгария, Руминия, Словакия. Украина ҳам ўзини Шарқий Европа мамлакатлари қаторига қўшади.
Украина ҳудуди жиҳатдан ҳам икки қисмга бўлинган. Бу тилда ҳам акс этади. Украинанинг Ғарбий ҳудудларида аҳолининг 97 фоизи украин тилида гаплашади ва бошқа тилни инкор этади. Марказий ҳудудлари эса 50/50. Шарқий ҳудудларида эса рус маданияти кучли. Шунинг учун ҳам Самуэл Ҳантингтон муаммоли бўлинган цивилизация сифатида православ цивилизациясини келтириб ўтади. Бунинг ёрқин мисоли — Украина.
Нега Россия Украинани назоратга олишга интилади? Чунки Россия давлатчилигининг маркази Россия ҳудудида эмас-да! Истиқболда Украина Европа интеграциясига қўшилиб кетиши Россия учун ички хавфларни туғдиради. Биринчи ўринда ички ўзликка таъсир кўрсатади! Энди бунинг геосиёсий сабаблари ҳам бўлиши мумкин. Масалан, келажакда Ғарб билан тўқнашув содир бўлса, бунда Украина тўқнашувлар ҳудудига айланиши Россия учун мақбулроқ.
Фарҳод Каримов, сиёсатшунос:
— Агар Россия ўз цивилизацияси учун курашмоқда, десак, христиан динининг ватани Европа эмас, балки Яқин Шарқ. Туркия цивилизациянинг маркази Туркия эмас, балки Марказий Осиё. Яъни ўз цивилизациясини ривожлантириш учун ўша цивилизацияга эгалик қилиш шарт эмас. Масалан, Усмонли турк империяси ўз цивилизациясидан узоқда бўла туриб, ривожланди. “Россия Киевсиз ўз идентификациясини йўқотади”, деган фикрга мен бир оз қўшилмайман. Менинг назаримда, ташқи муносабатларда биринчи ўринда иқтисодий ва сиёсий манфаатлар ётади.
Муҳтор Назиров, сиёсатшунос:
— Фарҳод ака, гапингиз тўғри. Айнан шунинг учун ҳам Ҳантингтонни танқид қилишади. Чунки у ҳамма нарсани қоплаштиришга ҳаракат қилади. Дунё тартиботи жуда мураккаб, барча конфликтларни цивилизация асосига тортиш тўғри эмас. Албатта, барча давлатларнинг ўз миллий манфаатлари мавжуд.
— Ва яна бир муҳим жиҳати, сиёсатшунос Россия Ғарбни ўзига душман деб билишини, ўз навбатида, Ғарб ҳам Россияни душман деб ҳисоблашини таъкидлаган. Мана шу муаммони Ҳантингтон Россияни Ғарб цивилизациясига қўшиш орқали ҳал қилиш мумкинлигини ёзади. Нима деб ўйлайсизлар, Россия кун келиб Ғарб цивилизацияси билан яқинлашиши мумкинми?
Фарҳод Каримов, сиёсатшунос:
— Аслида, Россия Ғарбга у қадар узоқ эмас. Яъни бу икки цивилизация кескин конфронтация ривожланган цивилизациялар эмас. Масалан, Ўрта асрларда Россия империясидаги императорлар Европадаги қироллар билан қариндош бўлган. Лекин у пайтда Европа цивилизацияси Россия цивилизациясидан олдинда эди. ХХ асрдан кейин қадриятларнинг йўқолиши Европа цивилизациясини қаритди. Бу ҳақда ҳам Ҳантингтон ўз асарида ёзган. Россия цивилизацияси эса ҳали ёш. Шунинг учун Европа цивилизацияси ўзига мутлақо бегона бўлган цивилизацияларни яқинлаштиргандан кўра, ўзига яқинроқ бўлган рус цивилизациясини жон сақлаб қолиши учун ассимиляция қилгани яхшироқ. Мисол учун, Ҳантингтон Европа цивилизациясини сақлаб қолиш учун Жанубий Америка цивилизациясини яқинлаштириши керак, деб таъкидлайди. Бу концепция бор ва бунинг устида ишлашмоқда. Шунинг учун Россия бугун Европа билан уруш ҳолатида. Лекин кун келиб улар аслида битта цивилизациядан эканлигини англаб етади.
Муҳтор Назиров, сиёсатшунос:
— Православ цивилизацияси фақат Россия эмас. Православ цивилизациясининг ичига Шарқий Европа мамлакатлари (Болгария, Венгрия, Молдова, Польша, Руминия, Словакия, Чехия, Эстония) киради. Ҳозир бу ҳудуддаги мамлакатлар секин-аста Ғарб цивилизациясига интеграция қилиб бормоқда. Яъни диний ва маданий тафовутлар йўқолиб бормоқда. Лекин русларни европаликлар тўлиқ европалик деб ҳисобламайди. Осиёда эса русларни осиёлик деб ҳисоблашмайди. Шунинг учун ҳам руслар ўзини кўпроқ Евросиё мамлакати деб билади. Ҳозир Ғарб янгича кўринишда шаклланмоқда. Ғарб цивилизацияси ўзининг ҳарбий ва иқтисодий устунлигини сақлаб қолмоқчи.
Бир вақтлар Россияни НАТОга қўшиш фикри ҳам билдирилган эди. Шунда сиёсатшунослар “Россия НАТОга қўшиладими ёки НАТО Россияга қўшиладими”, деган саволни беришган. Рус геосиёсатчиларининг тафаккурида Россия барибир мустақил куч маркази бўлиб қолаверади. Ва ўз атрофида майда мамлакатлар гуруҳини шакллантиришга ҳаракат қилади. Шу нуқтайи назардан яқин истиқболда Россия Ғарб цивилизацияси билан яқинлашмайди. Бўлиши мумкин, масалан, Совет Иттифоқини парчалаш учун бир вақтлар Хитойни Ғарб СССР орбитасидан чиқариб олган. Худди шу сингари, Ғарб Хитойни яккалаш учун Россияни унинг орбитасидан чиқариб олиши мумкин. Фақат бу ерда биргина муаммо мавжуд. Буни кўп рус сиёсатшунослари таъкидлайди. Ҳозирги Ғарб сиёсатчиларига Россия ҳудудининг катталиги тўғри келмайди. Ғарб учун кичикроқ Россия керак. Агар ўртамиёна Россия бўлганида, аллақачон Европага интеграция қилиб кетган бўлар эди.
— Ҳантингтон келажакда энди мамлакатлар эмас, балки цивилизациялар ўртасида кураш кечишини башорат қилган. Бугунги кундаги дунёда юз бераётган можаролар айнан Ҳантингтон айтганидек цивилизациялар тўқнашувими?
Муҳтор Назиров, сиёсатшунос:
— Ҳантингтон ёзган китоб бошидан охиригача Ғарб цивилизацияси учун қайғуриб ёзилган. Мисол учун, Ҳантигтон Ғарб цивилизацияси учун энг катта хавф сифатида Ислом ва Хитой цивилизациясининг яқинлашувини кўради. Улар айро ҳолда Ғарбга хавф туғдира олмайди. Ҳозир Ислом мамлакатлари ҳам, Хитой ҳам Ғарбга қарши маълум бир коалицияларга бирлашмади. Балки АҚШнинг 45-президенти Дональд Трамп даврида (2017–2021) Қўшма Штатлар Хитой билан очиқчасига баҳслашди. Бу жараён Жо Байденнинг президентлик даврида ҳам давом этмоқда. Ҳатто Байден бунга Европа мамлакатларини ҳам торта билди. Яъни Ғарб ва Хитой ўртасидаги рақобат кучайиб бормоқда.
Ҳозирда дунёда глобал Жануб деган янги қутб шаклланмоқда. Бу қутбни ҳаракатга келтираётган мамлакатлардан бири бу — Хитой. Лекин глобал Жануб Ғарбга ўхшаб битта цивилизация эмас. Уларни бирлаштираётган нарса АҚШ ва Европа яратган дунё тартиботидан норозилик. Глобал Жанубнинг энг юқори институционал кўриниши бу — БРИКС ташкилоти. БРИКС мамлакатларини бирлаштирган асосий омил — манфаат, цивилизация эмас.
Суҳбатнинг тўлиқ вариантини “Дарё”нинг YouTubeъдаги саҳифасида томоша қилишингиз мумкин.
Изоҳ (0)