“Agar amerikaliklarning o‘zi Sharqiy Osiyo jahon iqtisodiyotining yuragiga aylanishiga ishonar ekan... AQSH Sharqiy Osiyoda qudratli raqibi bo‘lishiga chiday olmaydi”.
Samuel Hantington “Sivilizatsiyalar to‘qnashuvi va yangi dunyo tartibi”.
90-yillar boshida Sovet Ittifoqi parchalanib, ikki qutbli dunyo tartiboti o‘z nihoyasiga yetgach, dunyo siyosatshunos olimlarining oldida “endi dunyo tartiboti qanday bo‘ladi?” degan katta bir savol paydo bo‘ldi. Shunda bir qancha siyosatshunos olimlar o‘z qarashlarini ilgari sura boshladi. Ulardan biri amerikalik Samuel Hantington edi.
Hantington o‘zining “Sivilizatsiyalar to‘qnashuvi va yangi dunyo tartiboti” deb nomlangan kitobida Sovuq urushdan keyingi dunyo manzarasi qanday bo‘lishi haqida o‘z prognozlarini bayon qilgan. Amerikalik boshqa taniqli siyosatshunos olim Henri Kisencher ushbu kitob haqida “Sovuq urush davri o‘z nihoyasiga yetganidan buyon yaratilgan eng ahamiyatga molik kitoblardan biri”, degan edi.
“Daryo” jurnalisti ushbu kitobni siyosatshunoslar Farhod Karimov va Muhtor Nazirovlar bilan muhokama qildi.
— Kitob 2000-yillarda chop etilgan bo‘lsa-da, kitobning ilk boblarida Ukraina va Rossiya o‘rtasidagi mojaro haqida so‘z ketadi. Qiziq jihati, Hantington Ukraina urushini bashorat qilib, kun kelib mamlakat ikki qismga ajralishini taʼkidlaydi. Va yana bir muhim jihati, siyosatshunos Rossiya G‘arbni o‘ziga dushman deb bilishini, o‘z navbatida, G‘arb ham Rossiyani dushman deb hisoblashini taʼkidlagan. Hantington mana shu konfliktga yechim ham ko‘rsatib o‘tadi. Olim bergan yechimlar qanchalik bugungi davrga to‘g‘ri keladi?
Farhod Karimov, siyosatshunos:
— Agar tarixni juda chuqur o‘rgansangiz, siz ham ko‘p narsalarni bashorat qilishni boshlaysiz. Aslida, Ukraina muammosi Sovet Ittifoqi shakllanayotgan paytlarda bo‘lgan. Nikita Xrushchyov birinchi kotib bo‘lgan vaqt (1953-1964)da Rossiya tarkibidagi Qrim yarimorolini Ukraina tarkibiga o‘tkazgan. Yaʼni SSSR parchalanishidan avval ham Ukraina masalasida muammolar bo‘lgan. Va Rossiyaning ambitsiyalarini inobatga oladigan bo‘lsangiz, Ukraina masalasiga Rossiya qachondir qaytishini tarixni chuqur o‘rgangan inson ham bashorat qila olar edi. Men aytmoqchi bo‘lganim, Ukraina mojarosi sivilizatsiyaviy to‘qnashuv emas. To‘g‘ri, bu konflikt negizida sivilizatsiya omillari mavjud. Chunki Ikkinchi jahon urushi (1939-1945) davrida Ukraina G‘arbidagi aholi nemislarni gullar bilan kutib olgan. Yaʼni Hantington mana shu mojaroning ildizlarini chuqur o‘rganib, o‘z kitobida chiroyli tarzda tasniflab bera olgan va shu orqali AQSH siyosatchilariga kelajakda qayerga eʼtibor qaratish kerakligi haqida ishora bergan.
Muhtor Nazirov, siyosatshunos:
— Sivilizatsiyalar borasidagi akademik doiradagi fikrlar Hantington tomonidan bitta kitobga tartibli tarzda joylashtirilgan. 90-yillardan keyin dunyoni tartibga solib turgan mafkuraviy qarama-qarshilik yakuniga yetganidan so‘ng, bir mafkura bosimi ostida tinch bo‘lib turgan muammolar qayta qo‘zg‘aldi. Ulardan biri — o‘zlik masalasi.
Hantington o‘z kitobida “Sovet Ittifoqi parchalanganidan so‘ng vujudga keladigan yangi dunyo tartibotida endi mafkura yoki davlatlar o‘rtasida qarama-qarshilik emas, balki sivilizatsiyalar va madaniyatlar qarama-qarshiligi vujudga keladi. Va diniy tafovutlar o‘rtasidagi keskinliklar kelgusidagi dunyo tartibotining asosini belgilab beradi”, degan fikrni ilgari suradi.
Ukraina shakllanayotganda Rossiya imperiyasining hududlari Ukrainaga qo‘shib berilgan. Masalan, Ukrainaning G‘arbiy hududlariga Vengriya va Polsha o‘zining tarixiy hududi sifatida qaraydi. Yaʼni mana shu madaniy tafovutlar Ukrainani birlashtira olmagan.
Rossiya pravoslav sivilizatsiyaning markazi bo‘lishga daʼvo qiladi. Chunki bu sivilizatsiya mamlakatlari ichida hududi jihatdan eng katta va kuchli davlat bu — Rossiya. Lekin pravoslav sivilizatsiyasining markazi borasida aniq to‘xtam yo‘q. Rossiya pravoslavlar uchun qanchalik “avtoritet”ga ega yoki pravoslavlar Rossiya atrofida birlashadigan markaz deb hisoblaydimi? Albatta, yo‘q. Masalan, ukrainlar bilan muloqot qilsangiz, hozirgi rus davlatchiligi slavyan va turk sivilizatsiyasining aralashmasi natijasida vujudga kelgan deb hisoblaydi. Ukrainlar esa o‘zini pravoslav deb hisoblab, “biz Sharqiy yevropalikmiz” deydi. Sharqiy Yevropa mamlakatlari — Polsha, Vengriya, Chexiya, Estoniya, Bolgariya, Ruminiya, Slovakiya. Ukraina ham o‘zini Sharqiy Yevropa mamlakatlari qatoriga qo‘shadi.
Ukraina hududi jihatdan ham ikki qismga bo‘lingan. Bu tilda ham aks etadi. Ukrainaning G‘arbiy hududlarida aholining 97 foizi ukrain tilida gaplashadi va boshqa tilni inkor etadi. Markaziy hududlari esa 50/50. Sharqiy hududlarida esa rus madaniyati kuchli. Shuning uchun ham Samuel Hantington muammoli bo‘lingan sivilizatsiya sifatida pravoslav sivilizatsiyasini keltirib o‘tadi. Buning yorqin misoli — Ukraina.
Nega Rossiya Ukrainani nazoratga olishga intiladi? Chunki Rossiya davlatchiligining markazi Rossiya hududida emas-da! Istiqbolda Ukraina Yevropa integratsiyasiga qo‘shilib ketishi Rossiya uchun ichki xavflarni tug‘diradi. Birinchi o‘rinda ichki o‘zlikka taʼsir ko‘rsatadi! Endi buning geosiyosiy sabablari ham bo‘lishi mumkin. Masalan, kelajakda G‘arb bilan to‘qnashuv sodir bo‘lsa, bunda Ukraina to‘qnashuvlar hududiga aylanishi Rossiya uchun maqbulroq.
Farhod Karimov, siyosatshunos:
— Agar Rossiya o‘z sivilizatsiyasi uchun kurashmoqda, desak, xristian dinining vatani Yevropa emas, balki Yaqin Sharq. Turkiya sivilizatsiyaning markazi Turkiya emas, balki Markaziy Osiyo. Yaʼni o‘z sivilizatsiyasini rivojlantirish uchun o‘sha sivilizatsiyaga egalik qilish shart emas. Masalan, Usmonli turk imperiyasi o‘z sivilizatsiyasidan uzoqda bo‘la turib, rivojlandi. “Rossiya Kiyevsiz o‘z identifikatsiyasini yo‘qotadi”, degan fikrga men biroz qo‘shilmayman. Mening nazarimda, tashqi munosabatlarda birinchi o‘rinda iqtisodiy va siyosiy manfaatlar yotadi.
Muhtor Nazirov, siyosatshunos:
— Farhod aka, gapingiz to‘g‘ri. Aynan shuning uchun ham Hantingtonni tanqid qilishadi. Chunki u hamma narsani qoplashtirishga harakat qiladi. Dunyo tartiboti juda murakkab, barcha konfliktlarni sivilizatsiya asosiga tortish to‘g‘ri emas. Albatta, barcha davlatlarning o‘z milliy manfaatlari mavjud.
— Va yana bir muhim jihati, siyosatshunos Rossiya G‘arbni o‘ziga dushman deb bilishini, o‘z navbatida, G‘arb ham Rossiyani dushman deb hisoblashini taʼkidlagan. Mana shu muammoni Hantington Rossiyani G‘arb sivilizatsiyasiga qo‘shish orqali hal qilish mumkinligini yozadi. Nima deb o‘ylaysizlar, Rossiya kun kelib G‘arb sivilizatsiyasi bilan yaqinlashishi mumkinmi?
Farhod Karimov, siyosatshunos:
— Aslida, Rossiya G‘arbga u qadar uzoq emas. Yaʼni bu ikki sivilizatsiya keskin konfrontatsiya rivojlangan sivilizatsiyalar emas. Masalan, O‘rta asrlarda Rossiya imperiyasidagi imperatorlar Yevropadagi qirollar bilan qarindosh bo‘lgan. Lekin u paytda Yevropa sivilizatsiyasi Rossiya sivilizatsiyasidan oldinda edi. XX asrdan keyin qadriyatlarning yo‘qolishi Yevropa sivilizatsiyasini qaritdi. Bu haqda ham Hantington o‘z asarida yozgan. Rossiya sivilizatsiyasi esa hali yosh. Shuning uchun Yevropa sivilizatsiyasi o‘ziga mutlaqo begona bo‘lgan sivilizatsiyalarni yaqinlashtirgandan ko‘ra, o‘ziga yaqinroq bo‘lgan rus sivilizatsiyasini jon saqlab qolishi uchun assimilyatsiya qilgani yaxshiroq. Misol uchun, Hantington Yevropa sivilizatsiyasini saqlab qolish uchun Janubiy Amerika sivilizatsiyasini yaqinlashtirishi kerak, deb taʼkidlaydi. Bu konsepsiya bor va buning ustida ishlashmoqda. Shuning uchun Rossiya bugun Yevropa bilan urush holatida. Lekin kun kelib ular aslida bitta sivilizatsiyadan ekanligini anglab yetadi.
Muhtor Nazirov, siyosatshunos:
— Pravoslav sivilizatsiyasi faqat Rossiya emas. Pravoslav sivilizatsiyasining ichiga Sharqiy Yevropa mamlakatlari (Bolgariya, Vengriya, Moldova, Polsha, Ruminiya, Slovakiya, Chexiya, Estoniya) kiradi. Hozir bu hududdagi mamlakatlar sekin-asta G‘arb sivilizatsiyasiga integratsiya qilib bormoqda. Yaʼni diniy va madaniy tafovutlar yo‘qolib bormoqda. Lekin ruslarni yevropaliklar to‘liq yevropalik deb hisoblamaydi. Osiyoda esa ruslarni osiyolik deb hisoblashmaydi. Shuning uchun ham ruslar o‘zini ko‘proq Yevrosiyo mamlakati deb biladi. Hozir G‘arb yangicha ko‘rinishda shakllanmoqda. G‘arb sivilizatsiyasi o‘zining harbiy va iqtisodiy ustunligini saqlab qolmoqchi.
Bir vaqtlar Rossiyani NATOga qo‘shish fikri ham bildirilgan edi. Shunda siyosatshunoslar “Rossiya NATOga qo‘shiladimi yoki NATO Rossiyaga qo‘shiladimi”, degan savolni berishgan. Rus geosiyosatchilarining tafakkurida Rossiya baribir mustaqil kuch markazi bo‘lib qolaveradi. Va o‘z atrofida mayda mamlakatlar guruhini shakllantirishga harakat qiladi. Shu nuqtayi nazardan yaqin istiqbolda Rossiya G‘arb sivilizatsiyasi bilan yaqinlashmaydi. Bo‘lishi mumkin, masalan, Sovet Ittifoqini parchalash uchun bir vaqtlar Xitoyni G‘arb SSSR orbitasidan chiqarib olgan. Xuddi shu singari, G‘arb Xitoyni yakkalash uchun Rossiyani uning orbitasidan chiqarib olishi mumkin. Faqat bu yerda birgina muammo mavjud. Buni ko‘p rus siyosatshunoslari taʼkidlaydi. Hozirgi G‘arb siyosatchilariga Rossiya hududining kattaligi to‘g‘ri kelmaydi. G‘arb uchun kichikroq Rossiya kerak. Agar o‘rtamiyona Rossiya bo‘lganida, allaqachon Yevropaga integratsiya qilib ketgan bo‘lar edi.
— Hantington kelajakda endi mamlakatlar emas, balki sivilizatsiyalar o‘rtasida kurash kechishini bashorat qilgan. Bugungi kundagi dunyoda yuz berayotgan mojarolar aynan Hantington aytganidek sivilizatsiyalar to‘qnashuvimi?
Muhtor Nazirov, siyosatshunos:
— Hantington yozgan kitob boshidan oxirigacha G‘arb sivilizatsiyasi uchun qayg‘urib yozilgan. Misol uchun, Hantigton G‘arb sivilizatsiyasi uchun eng katta xavf sifatida Islom va Xitoy sivilizatsiyasining yaqinlashuvini ko‘radi. Ular ayro holda G‘arbga xavf tug‘dira olmaydi. Hozir Islom mamlakatlari ham, Xitoy ham G‘arbga qarshi maʼlum bir koalitsiyalarga birlashmadi. Balki AQSHning 45-prezidenti Donald Tramp davrida (2017–2021) Qo‘shma Shtatlar Xitoy bilan ochiqchasiga bahslashdi. Bu jarayon Jo Baydenning prezidentlik davrida ham davom etmoqda. Hatto Bayden bunga Yevropa mamlakatlarini ham torta bildi. Yaʼni G‘arb va Xitoy o‘rtasidagi raqobat kuchayib bormoqda.
Hozirda dunyoda global Janub degan yangi qutb shakllanmoqda. Bu qutbni harakatga keltirayotgan mamlakatlardan biri bu — Xitoy. Lekin global Janub G‘arbga o‘xshab bitta sivilizatsiya emas. Ularni birlashtirayotgan narsa AQSH va Yevropa yaratgan dunyo tartibotidan norozilik. Global Janubning eng yuqori institutsional ko‘rinishi bu — BRIKS tashkiloti. BRIKS mamlakatlarini birlashtirgan asosiy omil — manfaat, sivilizatsiya emas.
Suhbatning to‘liq variantini “Daryo”ning YouTube’dagi sahifasida tomosha qilishingiz mumkin.
Izoh (0)