Минг йиллар давомида Марказий ва Жанубий Осиё сиёсий, иқтисодий ва маданий жиҳатдан чамбарчас боғлиқ бўлган. Илгари бу минтақаларни Буюк Ипак йўли боғлаган, бу йўллар орқали савдо-иқтисодий алоқалар жадал суратларда кечган. Бироқ, объектив тарихий жараёнлар туфайли Марказий ва Жанубий Осиё ўртасидаги ўзаро алоқалар бир оз заифлашди.
Сўнгги вақтларда Афғонистон орқали ўтувчи Трансафғон темирйўл лойиҳасини амалга ошириш яна кун тартибига чиқмоқда. “Дарё” ушбу мавзуда Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Стратегик ислоҳотлар агентлиги директорининг биринчи ўринбосари Абдулла Абдуқодиров ва сиёсий таҳлилчи, “Билим карвони” нодавлат илмий муассасаси эксперти Наргиза Умарова билан суҳбатлашади.
— 12—13 март кунлари Ўзбекистон ташқи ишлар вазири Бахтиёр Саидов Афғонистонга ташриф буюрди ва “Толибон”нинг бир қанча раҳбарлари билан учрашди. Муҳокама қилинган масалалар орасида Трансафғон лойиҳаси ҳам бўлган. Сўнгги вақтлар бу лойиҳани амалга ошириш борасида кўп хабарлар тарқалмоқда. Нега бугун Трансафғон лойиҳаси кун тартибига чиқмоқда? Унинг аҳамияти ва ўрни Марказий Осиё давлатлари, хусусан, Ўзбекистон учун қандай?
Абдулла Абдуқодиров, Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Стратегик ислоҳотлар агентлиги директорининг биринчи ўринбосари:
— Агар бу мавзуни кенгроқ муҳокама қилмоқчи бўлсак, 2023 йилнинг 7 октябрь санасига қайтишимизга тўғри келади. Хабарингиз бор ушбу кунда Исроил ва Фаластин ўртасида қарама-қаршилик келиб чиққан эди. Бунинг натижасида ҳусийлар Қизил денгизга кириш йўлларини беркитиб, у ердан ўтаган Ғарб кемаларига ҳужумлар уюштирмоқда. Яъни глобал Ғарб билан глобал Осиёни боғловчи денгиз йўли катта хавф остида турибди. Шунинг учун ҳам бу йўлга муқобил бўлган йўлни излаш муҳим аҳамият касб этмоқда.
Муқобил йўллар ҳақида гапирганда, дунёдаги қутблар, яъни геосиёсий ўйинчиларга тўхталиб ўтишимиз лозим. Шарқда асосан 2 та ўйинчи мавжуд. Бири – Хитой, иккинчиси – Ҳиндистон. Бундан ташқари, Ғарб билан Жанубий Осиёни боғлаб турган Форс кўрфази мамлакатлари учун Россия, Хитой ва Ҳиндистон билан савдо-иқтисодий алоқаларни кенгайтириш муҳим аҳамиятга эга. Шунингдек, бу қутблар ўртасида Ўзбекистоннинг ҳам иқтисодий ва сиёсий манфаатлари ётибди.
Наргиза Умарова, сиёсий таҳлилчи, “Билим карвони” нодавлат илмий муассасаси эксперти:
— Трансафғон йўлаги Ўзбекистон учун жуда стратегик аҳамиятга эга. Биринчидан, Афғонистон Ўзбекистонга қўшни мамлакат ҳисобланади. Иккинчидан, Марказий Осиё давлатлари ичида айнан Ўзбекистон Афғонистонга чиқиш нуқтаи назардан устунликка эга. Чунки 2010 йилда Ўзбекистон Термиз—Ҳайратон—Мозори Шариф темирйўлини қурган. 2011 йилдан бери ушбу темирйўл фаолият кўрсатиб келган. Айни шундан фойдаланган ҳолда Ўзбекистон ўзи учун денгизга чиқувчи альтернатив йўлни изламоқда. Бугунги кунда дунёда геосиёсий беқарорлик юзага келаётган бир паллада барча мамлакатлар транспорт логистика нуқтаи назардан мустақилликка эришиш ва муқобил йўлларни излаш масаласини кўриб чиқмоқда. Шунинг учун Ўзбекистон Афғонистондан фойдаланган ҳолда бошқа бозорларга чиқиш масаласини кўрмоқда.
Бу лойиҳа кеча ёки бугун пайдо бўлиб қолган лойиҳа эмас. 2019 йилда Покистон ҳукумати ва Ўзбекистон делегацияси ўртасида учрашув бўлиб ўтади. Бунда транспорт логистика масаласига алоҳида тўхталиб, Афғонистон орқали Покистон транспорт тизимига уланиш масаласи кўриб чиқилади. Чунки Покистон Хитойнинг кўмагида ўзининг транспорт соҳасини анча модернизация қилмоқда. Покистоннинг Ҳинд океанига чиқувчи 2 катта порти мавжуд. Биринчиси – Карачи, иккинчиси – Гвадар порти. Ҳозир Ўзбекистон Трансафғон темирйўлини Пешоваргача олиб бориб, у ердан Гвадар портига чиқишга ҳаракат қилмоқда.
Дастлаб, Ўзбекистон Трансафғон йўли орқали Эронга чиқишни режа қилган эди. Ҳозир Эрон ўзининг ҳудудидан ўтувчи темирйўл қурилишини тугаллаб, Афғонистонга чиқиш арафасида турибди. “Ўзбекистон 2035” стратегиясида айнан Афғонистон орқали Эронга чиқиш масаласи кун тартибига қўйилган. Эрон билан муносабатларимизда ҳам бу йўл бот-бот тилга олинмоқда. Эрон учун ҳам бу манфаатли.
Абдулла Абдуқодиров, Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Стратегик ислоҳотлар агентлиги директорининг биринчи ўринбосари:
— 2023 йил натижаларига кўра, Ўзбекистондан ўтган транзит юкларининг умумий ҳажми 11,3 миллион тоннани ташкил этган. Хўш, бу кўпми ёки ками? Хитой—Қозоғистон—Каспий денгизи йўлида умумий юк ташиш миқдори тахминан 80 миллион тонна. Афғонистон орқали денгизга чиқиш – бу бизнинг хоҳишимиз. Буни амалга ошириш учун бир қанча факторлар ўз ечимини топиши керак. Тўғри, Ўзбекистоннинг энг катта ютуғи – Мозори Шарифгача қурган темирйўлида. Бу йўлни ҳали яна давом эттириш имкониятимиз ҳам бор. Кўп нарса муаммоларни қанчалик тезлик билан ҳал қилишимизга боғлиқ.
Хитой учун Марказий Осиёдан ўтувчи йўллар унчалик аҳамиятга эга эмас. Чунки Хитойни 2 та асосий йўли мавжуд. Биринчиси, Россия орқали Европага чиқиш. Иккинчиси, Қозоғистон орқали Каспийга чиқиш йўли. Яъни Хитой—Қирғизистон—Ўзбекистон темирйўли катта аҳамиятга эга эмас. Сабаби, ташиб ўтиладиган юкларнинг ҳажмига кўп нарса боғлиқ.
-1ozRGISj.jpeg)
Шунингдек, Хитой учун Покистон орқали Эронга боғланиш жуда муҳим. Сабаби яқинда икки давлат ўртасида 25 йилга мўлжалланган шартнома имзоланган. Шу боисдан Хитой Покистон орқали Эронга чиқадиган йўл қурмоқчи ва бу борада техник масалаларни ҳал қилмоқда. Йўлни қуриш борасида инвестор ҳам ўзи. Қирғизистон—Ўзбекистон—Афғонистон орқали Покистонга чиқиш – бу Хитой учун муқобил йўл. Асосий эмас!
Ҳозир глобал Ғарб учун энг асосий мақсад – Хитойнинг ривожланишини чеклаш. Шунинг учун улар савдо алоқаларни Ҳиндистон билан боғлашга ҳаракат қилади. Ғарб Эрон портлари орқали ёки бошқа портлар орқали Ҳиндистонга чиқишга уринмоқда. Бу ерда яна бошқа ўйинчи мавжуд, бу – Россия.
— Жорий йилнинг 22 февраль куни Ўзбекистон президенти Россия Федерациясининг Қозон шаҳрида бўлганида Россия раҳбари Владимир Путин Россия Афғонистон орқали транзит янги темирйўл қуришдан манфаатдор эканини таъкидлаган. Нега бугун Россия бу лойиҳага катта қизиқиш билдирмоқда?
Абдулла Абдуқодиров, Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Стратегик ислоҳотлар агентлиги директорининг биринчи ўринбосари:
— Швеция НАТОга аъзо бўлганидан кейин Болтиқбўйи орқали савдо қилиш ҳажми қисқарди. Шу боисдан Россия биринчи навбатда глобал жанубга юзланишга ҳаракат қилмоқда. Каспий денгизи орқали Эронга чиқиб, Эрондан Ҳиндистон билан савдо қилиш Россия учун жуда муҳим аҳамиятга эга. Ҳозирда Россия бу йўлга муқобил бўлган иккинчи лойиҳани ҳам кўриб чиқмоқда. Бунда Россия Арманистон ва Грузия орқали Эронга чиқмоқчи. Шунингдек, Россия олдида Қозоғистон, Ўзбекистон ва Афғонистон орқали Эрон ёки Покистонга чиқиш йўли мавжуд. Бу учта йўналишга Россиянинг бир хил қизиқиши бор. Лекин булардан қайси бирини амалга оширади, деган эҳтимолни таҳлил қилсак, назаримда, Каспий орқали Эрон портларига чиқиш эҳтимоли катта.
Наргиза Умарова, сиёсий таҳлилчи, “Билим карвони” нодавлат илмий муассасаси эксперти:
— Абдулла ака жуда тўғри айтиб ўтди. Трансафғон темирйўли Ўзбекистон учун муҳим. Лекин Ўзбекистон бор имкониятлардан фойдаланиши керак. Бўлмаса, бу борада бошқа давлатлардан орқада қолиб кетади. Чунки сўнгги вақтларда Туркманистон ҳам Эрон йўналишида, ҳам Покистон йўналишида транспорт йўлакларини кучайтириб бормоқда. Бу Ўзбекистон учун рақобатчи йўл ҳисобланади. Яъни Ўзбекистоннинг имкониятлари борган сари торайиб бормоқда.
Хитой Покистонга жуда катта инвестиция киритган. Хитойнинг глобал лойиҳалари ичида энг қиммати ҳам айнан Хитой-Покистон иқтисодий коридори ҳисобланади. Бу лойиҳанинг қиймати 60 миллиард доллар. Шунинг учун Хитой Покистонни юк билан таъминлашга ҳаракат қилади. Назаримда, Марказий Осиёга келадиган юклар Хитой учун асосий аҳамият касб этмаса-да, лекин муҳим бўлиб қолади. Россиянинг бу лойиҳага ҳам қўшилиши бежизга эмас. Аслида Россия 2018 йилдан бери бу лойиҳага қизиқиш билдириб келади. Бундан ташқари, Форс кўрфази мамлакатларида ҳам қизиқиши бор. Айниқса, Ўзбекистон Қатар билан яхши муносабатларни йўлга қўйди ва Қатардан бир неча маротаба махсус делегациялар Ўзбекистонга келди. Унда Транафғон темирйўли лойиҳасининг тақдимоти ўтказилди.
— Мана шу лойиҳа минтақа хавфсизлиги ва барқарорлигини таъминлашда қандай роль ўйнайди?
Абдулла Абдуқодиров, Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Стратегик ислоҳотлар агентлиги директорининг биринчи ўринбосари:
— Менимча, бу ерда энг асосий ролни ҳар бир мамлакатнинг энергия ресурсларини экспорт ва импорт қилиш имкониятлари жуда катта роль ўйнайди. Мана ҳозир Қатар тўғрисида гапирдик. Умуман, Форс кўрфазидаги барча мамлакатларнинг манфаати углеводород ресурсларини Хитойга, Ҳиндистонга ва Ғарбга сотиш. Шунинг учун ҳам улар бу ғояларга қизиқади. Бу темирйўлни асосий транспорт йўлагига айланиши уларга маъқул келади.
Бундан ташқари, углеводород орқали ишлаб чиқарилган электр энергияни сотиш жуда ҳам катта аҳамиятга эга. Чунки 70 йилларда Европа комиссияси томонидан CASА-1000 лойиҳаси ишлаб чиқилган. Шу лойиҳа Трансафғон темирйўли лойиҳасини юзага келишига сабаб бўлган. Бу лойиҳада Ўрта Осиё мамлакатларидаги ортиқча электр энергияни Афғонистонга ва Покистон орқали Ҳиндистонга экспорт қилиш кўзланган эди. Ҳозир бу лойиҳа устида ишланмоқда. Агар шу лойиҳага қизиқиш бўлиб, энергияни ресурсларини Россия ёки Қозоғистондан экспорт қилиш аниқ бўлса, CASА-1000 лойиҳасини амалга ошириш истиқболи кенгаяди. Менимча, шунинг учун ҳам Россия бугунги кунда Ўзбекистондаги газ омборларини сотиб олишга қизиқиб қолди.
Туркманистон Хитойга катта миқдорда газ экспортини амалга ошириши учун йўл қолмаяпти. Шунинг учун Туркманистон газ экспортини асосан Ғарбга қаратмоқда. Воқеалар ривожи тез ўзгариб бормоқда.
Суҳбатнинг тўлиқ шаклини “Дарё”нинг YouTube’даги саҳифасида томоша қилишингиз мумкин.
Изоҳ (0)