Қора писта рангига эга бодомсимон катта кўзлар, қалин қошлар, чиройли лаблар, бўртиқ ёноқлар, нафис юз, нозик бурун, оққуш каби ингичка бўйин — Қадимги Мисрда гўзаллик эталони ҳисобланган малика Нефертити шундай тасаввур қилинади. Исмининг маъноси ҳам жисмига мос — “соҳибжамол келмоқда”.

Миср маликасининг бутун дунёга машҳур бюсти 1912 йилда немис археологи Людвиг Борхард томонидан амалга оширилган қазишма ишлари давомида топилади. Олим яширин равишда уни Германияга олиб ўтади ва Берлин музейига топширади. Мисрликлар топилмани қайтаришни бир неча бор талаб қилади, ҳатто Борхардга таҳдидлар ҳам бўлган —Нефертити ланъати ўлимга олиб келиши айтилади, аммо на олим ва на немис ҳукумати бунга эътибор қаратади.

Миш-мишларга кўра, Миср маликасининг бюстини Учинчи рейх фюрери бункердаги ўз хонасига жойлаштириб, кўпинча унга термулиб ўтирган. Археологик ёдгорлик ҳамон Берлин музейида сақланмоқда.

Саройдаги ҳаёт

Нефертити Қадимги Миср аҳли учун фақатгина фиръавннинг рафиқаси ва малика эмас, балки маъбуда эди. У турмуш ўртоғи ва қизлари билан Нилнинг шарқий қирғоғидаги ҳашаматли саройда ҳаёт кечирган. Монархнинг қароргоҳлари кенг тарқалган фикрларга кўра, улкан бўлмаган — ўртача 160 квадрат метрлиги айтилади. Ҳар бир кошона олдингисидан чиройли ва зеб-зийнатга бой кўринишда бўлиши керак эди.

Нефертитининг саройи ҳам мисрликлар яхши кўрганидек боғлар ва сув ҳавзалари билан ўралган. У ердаги пол қисми гулли мозаика билан безатилган. Шифт, девор ва устунларга эса турли ёзувлар туширилган. Деворларда асосан фиръавн ва унинг оиласи ҳаётидаги воқеалар тасвирланган. Қимматбаҳо мебел, олтиндан ясалган маиший уй буюмлари ёки қимматбаҳо тошлар билан безатилган тақинчоқлар малика хонасини безарди.

Нефертити кичик жуссага эга нозик соҳибжамол аёл эди. Фиръавннинг севимли рафиқаси бўлиб қолиш учун у вақтининг кўп қисмини ўзига оро беришга сарфларди: денгиз тузи қўшилган ванна қабул қилар, қуллар эса терисига ҳушбўй ифорли мой, тирноқларига хина ёки суюқ олтин суртар эди. Малика упа ўрнида кукунга айлантирилган ер ости минералидан фойдалангани, кўзларига сурма, лабларига хушбўй эфир суртгани айтилади.

Фиръавн учун сартарош, маникюр ва педикюр

Фиръавннинг рафиқаси заргарлик буюмлари, айниқса, катта маржонларни яхши кўрарди. Одатда, бир жуфтдан зирак тақишга рухсат берилган, аммо Нефертити ва унинг олти нафар қизидан бири истисно тариқасида ҳар бир солинчагига иккитадан зирак қадаши мумкин эди. Қўл остидаги шахслар монарх ҳамда унинг рафиқасини сочларини кўриши мумкин эмаслиги боис, малика париклардан фойдаланиб, уни турли тақинчоқлар билан безарди. Нефертитида бундай париклардан юзлаб топиларди.

Малика ва ҳукмдорни уларда доимий ҳамроҳлик қиладиган қуллар сабаб узоқдан таниш мумкин эди. Нефертити ҳамда унинг турмуш ўртоғига доимий равишда сартарош, маникюр ва педикюр усталари ҳамроҳлик қиларди.

Ҳашаматли сарой, қимматбаҳо кийим-кечаклар ва фиръавн дастурхонига тортиладиган таомлар ҳисобини қоплаш учун ғазнада улкан маблағ бўлиши талаб этилади. Одатда ғазнани сафарлар тўлдиради. Бундан нафақат ҳукмдор ва унинг оиласи, балки монарх кўп нарсани сахийлик билан ҳадя қилган зодагон ва коҳинлар ҳам гуллаб-яшнарди. Байрамлар арафаси диний арбоболар катта миқдорда мукофот олган. Қадимги Мисрда коҳин бўлиш катта обрў ҳисобланган. Улар ҳам худди шоҳлардек ҳаёт кечирарди: катта-катта ерларга ва минглаб қулларга эгалик қилар, юзлаб қишлоқларни, баъзида эса алоҳида шаҳарларни бошқарарди.

Ҳукмдор учун совға

Фиръавн Аменхотеп IV нинг рафиқаси бўлган Нефертитининг гўзаллиги ҳақида ҳозирга қадар афсоналар юради. Бироқ ҳукмдорни ўзига жалб этган соҳибжамолнинг олдинги ҳаёти ҳақида маълумот жуда кам. Бўлажак малика қайси шаҳарда туғилгани номаълум, афтидан у ҳатто Мисрда ҳам дунёга келмаган. Қизнинг ота-онасига оид маълумотларга ҳам аниқлик киритилмаган. Айрим тарихчилар унинг отаси юқори мартабали амалдор бўлган деса, бошқалар шоҳ бўлган дейди. Нефертитининг онаси — ҳарамдаги канизаклардан бири эди. Миср фиръавни билан муносабат ўрнатиш учун 12 ёшли Нефертити совға сифатида саройга юборилган.

Аммо ҳукмдор бевақт оламдан ўтади. Анъанага мувофиқ, фиръавннинг канизакларини ҳам ўлим кутган. Бироқ Нефертити фиръавннинг ўғли — Эхнатон номи билан танилган Аменхотеп IV га ёқишга улгуриб қолади. Кўплаб фрескаларда у суюкли рафиқаси билан тасвирланган. Ҳукмдорнинг бошқа рафиқалари ҳам бўлганига қарамай, Нефертити унинг ҳаётидаги асосий аёл ҳисобланар эди. У ҳам худди эри каби қудратга эга бўлган. Умуман олганда, бунинг ҳайратланарли жойи йўқ. Қадимги Мисрда аёллар эркаклар билан тенг ҳуқуқли бўлган. Улар савдо қилиши, жангларда қатнашиши, мулкка эгалик қилиши ва ҳатто давлатни бошқариши ҳам мумкин эди.

Эндигина тахтни эгаллаган турмуш ўртоғи билан Нефертити ислоҳотлар ўтказишга киришади. Бу вақтда улар анча инқилобий кўринган: давлат раҳбари политеизм (кўп худолилик)ни бекор қилиб, ягона худо дея Атон тан олинишини маълум қилади.

Мамлакат пойтахти Ахетатонга кўчирилади. Эридан ваколатни қўлга олган Нефертити ҳашаматга бурканиб, тинчгина ўтиришни истамай, маҳаллий сиёсатчилар билан учрашувлар ўтказади, қўшни давлатлар билан музокаралар ва янги худони улуғлашга қаратилган барча байрамларда қатнашади.

Фиръавн ўзига олти нафар қиз туғиб берган соҳибжамол аёлини яхши кўрса-да, наслини давом эттириш ҳақида ўйларди. Ҳукмдорнинг кейинги рафиқаси унга ягона меросхўри — Тутанхамонни дунёга келтиради. Унинг тарбияси билан эса Нефертити шуғулланади.

Ўлимдан кейинги ҳаёт

Шундан кейин Аменхотеп IV ва Нефертитининг бахтли ҳаёти узоқ давом этмайди. Ҳукмдор бевақт оламдан ўтади. Турли маълумотларга кўра, унинг севимли рафиқаси тахтни эгаллайди. Нефертити Тутанхамон ўсмирлик ёшига етганидан кейин ҳокимиятни топширади. Ҳокимиятни бутунлай қўлдан бой бермаслик учун у фиръавнни ўз қизларидан бирига уйлаб қўяди.

Таъкидлаш керакки, у давр учун бунинг ҳайратланарли жойи йўқ — фиръавнлар одатда энг яқин қариндошларига уйланган, хусусан, шоҳлар қони оддий инсонларникига аралашмаслиги учун ҳатто опа-сингилларига ҳам.

Мисршуносларнинг ҳисоблашича, Нефертити 30-40 ёшида вафот этган. Маликанинг мумияси ҳануз топилмаган, шу боисдан унинг ўлимига нима сабаб бўлгани номаълум. Турли фикрларга кўра, янгича тартибдан норози бўлган коҳинлар фиръавннинг ўлимидан кейин фитна уюштирган ва маликани ўлдирган. Бошқа бир версияда айтилишича эса, у номаълум касаллик қурбонига айланган.

Дур-у жавоҳирларга ўрганган аёл ўлимидан кейин ҳам олтинларга тўла қабрда ётади дея ҳисобланган. Миш-мишларга кўра, ўлимидан сўнг малика ҳурмат билан оилавий дахмага дафн этилган. Аммо кейинроқ қабр ўмарилган. Охирги бир неча ўн йилликда археологлар тез-тез Нефертитининг қабрини топгани ҳақида шов-шувли баёнотлар бериб турмоқда, аммо буни исботлайдиган ишончли маълумотлар ҳозирга қадар мавжуд эмас.

2015 йил август ойи бошларида британиялик тарихчи ва археолог Николас Ривз Academiа.edu сайтида шов-шувли мақоласини эълон қилган эди. Унда олимнинг таъкидлашича, Подшоҳлар водийсидаги Тутанхамон қабри деворлари HD-суратларининг таҳлилига кўра, деворлардан бирининг ортида Нефертити, унинг тутинган онаси ҳамда ислоҳотчи фиръавн Аменхотепнинг рафиқаси қабрларига йўл бор. 

Айни шу мақола бошқа мисршунослар ва Миср ҳукумати эътиборини тортди. Шу сабабли Қоҳира маъмурияти Ривз ва унинг жамоасига қабр деворларини радарлар ва бошқа асбоб-ускуналар воситасида ёритишга рухсат берди. 2016 йил февраль ва март ойларида Ривз ҳам матбуотда махфий хонани топишнинг уддасидан чиққани хусусида бир неча маротаба баёнот берди. Миср қадимги ёдгорликлари бўйича Кенгашнинг собиқ котиби Захи Ҳавас каби рақиблари эса Ривзни инкор қилди. 

Алалоқибат, Япония ва АҚШдан келган икки илмий гуруҳ олимлари Тутанхамон қабри деворларини радар, иссиқлиқ қуроллари ва бошқа ускуналар ёрдамида текширди. Улар Ривзнинг хулосаларини икки хил баҳолади: японияликлар тасдиқлаган бўлса, америкаликлар инкор этди. Натижада Миср ҳукумати Ривз хулосаларини ишончсиз деб баҳолади ва янги, батафсилроқ ҳисобот берилмагунча, қабрни очишни тақиқлади.