Qora pista rangiga ega bodomsimon katta ko‘zlar, qalin qoshlar, chiroyli lablar, bo‘rtiq yonoqlar, nafis yuz, nozik burun, oqqush kabi ingichka bo‘yin — Qadimgi Misrda go‘zallik etaloni hisoblangan malika Nefertiti shunday tasavvur qilinadi. Ismining ma’nosi ham jismiga mos — “sohibjamol kelmoqda”.

Misr malikasining butun dunyoga mashhur byusti 1912-yilda nemis arxeologi Lyudvig Borxard tomonidan amalga oshirilgan qazishma ishlari davomida topiladi. Olim yashirin ravishda uni Germaniyaga olib o‘tadi va Berlin muzeyiga topshiradi. Misrliklar topilmani qaytarishni bir necha bor talab qiladi, hatto Borxardga tahdidlar ham bo‘lgan —Nefertiti lan’ati o‘limga olib kelishi aytiladi, ammo na olim va na nemis hukumati bunga e’tibor qaratmaydi.

Mish-mishlarga ko‘ra, Misr malikasining byustini Uchinchi reyx fyureri bunkerdagi o‘z xonasiga joylashtirib, ko‘pincha unga termulib o‘tirgan. Arxeologik yodgorlik hamon Berlin muzeyida saqlanmoqda.

Saroydagi hayot

Nefertiti Qadimgi Misr ahli uchun faqatgina fir’avnning rafiqasi va malika emas, balki ma’buda edi. U turmush o‘rtog‘i va qizlari bilan Nilning sharqiy qirg‘og‘idagi hashamatli saroyda hayot kechirgan. Monarxning qarorgohlari keng tarqalgan fikrlarga ko‘ra, ulkan bo‘lmagan — o‘rtacha 160 kvadrat metrligi aytiladi. Har bir koshona oldingisidan chiroyli va zeb-ziynatga boy ko‘rinishda bo‘lishi kerak edi.

Nefertitining saroyi ham misrliklar yaxshi ko‘rganidek bog‘lar va suv havzalari bilan o‘ralgan. U yerdagi pol qismi gulli mozaika bilan bezatilgan, shiftlar, devorlar va ustunlarga esa turli yozuvlar tushirilgan. Devorlarda asosan fir’avn va uning oilasi hayotidagi voqealar tasvirlangan. Qimmatbaho mebel, oltindan yasalgan maishiy uy buyumlari yoki qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan taqinchoqlar malika xonasini bezardi.

Nefertiti kichik jussaga ega nozik sohibjamol ayol edi. Fir’avnning sevimli rafiqasi bo‘lib qolish uchun u vaqtining ko‘p qismini o‘ziga oro berishga sarflardi: dengiz tuzi qo‘shilgan vanna qabul qilar, qullar esa terisiga hushbo‘y iforli moy, tirnoqlariga xina yoki suyuq oltin surtar edi. Malika upa o‘rnida kukunga aylantirilgan yer osti mineralidan foydalangani, ko‘zlariga surma, lablariga xushbo‘y efir surtgani aytiladi.

Fir’avn uchun sartarosh, manikyur va pedikyur

Fir’avnning rafiqasi zargarlik buyumlari, ayniqsa, katta marjonlarni yaxshi ko‘rardi. Odatda bir juftdan zirak taqishga ruxsat berilgan, ammo Nefertiti va uning olti nafar qizidan biri istisno tariqasida har bir solinchagiga ikkitadan zirak qadashi mumkin edi. Qo‘l ostidagi shaxslar monarx hamda uning rafiqasini sochlarini ko‘rishi mumkin emasligi bois, malika pariklardan foydalanib, uni turli taqinchoqlar bilan bezardi. Nefertitida bunday pariklardan yuzlab topilardi.

Malika va hukmdorni ularda doimiy hamrohlik qiladigan qullar sabab uzoqdan tanish mumkin edi. Nefertiti hamda uning turmush o‘rtog‘iga doimiy ravishda sartarosh, manikyur va pedikyur ustalari hamrohlik qilardi.

Hashamatli saroy, qimmatbaho kiyim-kechaklar va fir’avn dasturxoniga tortiladigan taomlar hisobini qoplash uchun g‘aznada ulkan mablag‘ bo‘lishi talab etiladi. Odatda g‘aznani safarlar to‘ldiradi. Bundan nafaqat hukmdor va uning oilasi, balki monarx ko‘p narsani saxiylik bilan hadya qilgan zodagon va kohinlar ham gullab-yashnardi. Bayramlar arafasi diniy arbobolar katta miqdorda mukofot olgan. Qadimgi Misrda kohin bo‘lish katta obro‘ hisoblangan. Ular ham xuddi shohlardek hayot kechirardi: katta-katta yerlarga va minglab qullarga egalik qilar, yuzlab qishloqlarni, ba’zida esa alohida shaharlarni boshqarardi.

Hukmdor uchun sovg‘a

Fir’avn Amenxotep IV ning rafiqasi bo‘lgan Nefertitining go‘zalligi haqida hozirga qadar afsonalar yuradi. Biroq hukmdorni o‘ziga jalb etgan sohibjamolning oldingi hayoti haqida ma’lumot juda kam. Bo‘lajak malika qaysi shaharda tug‘ilgani noma’lum, aftidan u hatto Misrda ham dunyoga kelmagan. Qizning ota-onasiga oid ma’lumotlarga ham aniqlik kiritilmagan. Ayrim tarixchilar uning otasi yuqori martabali amaldor bo‘lgan desa, boshqalar shoh bo‘lgan deydi. Nefertitining onasi — haramdagi kanizaklardan biri edi. Misr fir’avni bilan munosabat o‘rnatish uchun 12 yoshli Nefertiti sovg‘a sifatida saroyga yuborilgan.

Ammo hukmdor bevaqt olamdan o‘tadi. An’anaga muvofiq, fir’avnning kanizaklarini ham o‘lim kutgan. Biroq Nefertiti fir’avnning o‘g‘li — Exnaton nomi bilan tanilgan Amenxotep IV ga yoqishga ulgurib qoladi. Ko‘plab freskalarda u suyukli rafiqasi bilan tasvirlangan. Hukmdorning boshqa rafiqalari ham bo‘lganiga qaramay, Nefertiti uning hayotidagi asosiy ayol hisoblanar edi. U ham xuddi eri kabi qudratga ega bo‘lgan. Umuman olganda, buning hayratlanarli joyi yo‘q. Qadimgi Misrda ayollar erkaklar bilan teng huquqli bo‘lgan. Ular savdo qilishi, janglarda qatnashishi, mulkka egalik qilishi va hatto davlatni boshqarishi ham mumkin edi.

Endigina taxtni egallagan turmush o‘rtog‘i bilan Nefertiti islohotlar o‘tkazishga kirishadi. Bu vaqtda ular ancha inqilobiy ko‘ringan: davlat rahbari politeizm (ko‘p xudolilik)ni bekor qilib, yagona xudo deya Aton tan olinishini ma’lum qiladi.

Mamlakat poytaxti Axetatonga ko‘chiriladi. Eridan vakolatni qo‘lga olgan Nefertiti hashamatga burkanib, tinchgina o‘tirishni istamay, mahalliy siyosatchilar bilan uchrashuvlar o‘tkazadi, qo‘shni davlatlar bilan muzokaralar va yangi xudoni ulug‘lashga qaratilgan barcha bayramlarda qatnashadi.

Fir’avn o‘ziga olti nafar qiz tug‘ib bergan sohibjamol ayolini yaxshi ko‘rsa-da, naslini davom ettirish haqida o‘ylardi. Hukmdorning keyingi rafiqasi unga yagona merosxo‘ri — Tutanxamonni dunyoga keltiradi. Uning tarbiyasi bilan esa Nefertiti shug‘ullanadi.

O‘limdan keyingi hayot

Shundan keyin Amenxotep IV va Nefertitining baxtli hayoti uzoq davom etmaydi. Hukmdor bevaqt olamdan o‘tadi. Turli ma’lumotlarga ko‘ra, uning sevimli rafiqasi taxtni egallaydi. Nefertiti Tutanxamon o‘smirlik yoshiga yetganidan keyin hokimiyatni topshiradi. Hokimiyatni butunlay qo‘ldan boy bermaslik uchun u fir’avnni o‘z qizlaridan biriga uylab qo‘yadi.

Ta’kidlash kerakki, u davr uchun buning hayratlanarli joyi yo‘q — fir’avnlar odatda eng yaqin qarindoshlariga uylangan, xususan, shohlar qoni oddiy insonlarnikiga aralashmasligi uchun hatto opa-singillariga ham.

Misrshunoslarning hisoblashicha, Nefertiti 30-40 yoshida vafot etgan. Malikaning mumiyasi hanuz topilmagan, shu boisdan uning o‘limiga nima sabab bo‘lgani noma’lum. Turli fikrlarga ko‘ra, yangicha tartibdan norozi bo‘lgan kohinlar fir’avnning o‘limidan keyin fitna uyushtirgan va malikani o‘ldirgan. Boshqa bir versiyada aytilishicha esa u noma’lum kasallik qurboniga aylangan.

Dur-u javohirlarga o‘rgangan ayol o‘limidan keyin ham oltinlarga to‘la qabrda yotadi deya hisoblangan. Mish-mishlarga ko‘ra, o‘limidan so‘ng malika hurmat bilan oilaviy daxmaga dafn etilgan. Ammo keyinroq qabr o‘marilgan. Oxirgi bir necha o‘n yillikda arxeologlar tez-tez Nefertitining qabrini topishgani haqida shov-shuvli bayonotlar berib turmoqda, ammo buni isbotlaydigan ishonchli ma’lumotlar hozirga qadar mavjud emas.

2015-yil avgust oyi boshlarida britaniyalik tarixchi va arxeolog Nikolas Rivz Academia.edu saytida shov-shuvli maqolasini e’lon qilgan edi. Unda olimning ta’kidlashicha, Podshohlar vodiysidagi Tutanxamon qabri devorlari HD-suratlarining tahliliga ko‘ra, devorlardan birining ortida Nefertiti, uning tutingan onasi hamda islohotchi fir’avn Amenxotepning rafiqasi qabrlariga yo‘l bor. 

Ayni shu maqola boshqa misrshunoslar va Misr hukumati e’tiborini tortdi. Shu sababli Qohira ma’muriyati Rivz va uning jamoasiga qabr devorlarini radarlar va boshqa asbob-uskunalar vositasida yoritishga ruxsat berdi. 2016-yil fevral va mart oylarida Rivz ham matbuotda maxfiy xonani topishning uddasidan chiqqani xususida bir necha marotaba bayonot berdi. Misr qadimgi yodgorliklari bo‘yicha Kengashning sobiq kotibi Zaxi Havas kabi raqiblari esa Rivzni inkor qildi. 

Alaloqibat, Yaponiya va AQSHdan kelgan ikki ilmiy guruh olimlari Tutanxamon qabri devorlarini radar, issiqliq qurollari va boshqa uskunalar yordamida tekshirdi. Ular Rivzning xulosalarini ikki xil baholadi: yaponiyaliklar tasdiqlagan bo‘lsa, amerikaliklar inkor etdi. Natijada Misr hukumati Rivz xulosalarini ishonchsiz deb baholadi va yangi, batafsilroq hisobot berilmaguncha, qabrni ochishni taqiqladi.