Режиссёр Кристофер Ноланнинг “Оппенгеймер” биопики (биографик фильми) бутун дунё бўйлаб прокатга чиқди. 3 соат давом этадиган мазкур фильм ҳақида ҳозирча турли мулоҳазалар янграмоқда.
Фильмнинг асосини ташкил этган физик олим, мураккаб шахсият эгаси бўлган, “Атом бомбасининг отаси” дея таъриф берилган Роберт Оппенгеймернинг ҳаёти ва фаолиятини қуйида қисқача эслаб ўтамиз.
Учта университет битирувчиси
Бўлажак олим 1904 йил 22 апрелда Нью-Йоркда яҳудий оиласида туғилган. У илм-фанга, адабиётга, чет тилларига қизиқадиган иқтидорли бола эди.
Робертнинг оиласи Манхеттеннинг нуфузли тумани бўлган Юқори Вест Сайддаги ҳашаматли квартираларда яшаган. Уларда учта хизматкор ва шахсий ҳайдовчи бўлиб, уйларидаги хоналар деворларига европалик рассомларнинг қимматбаҳо расмлари осилганди.
Ҳашамат ичида яшаганига қарамай, Оппенгеймер камтар ва уятчан бола бўлган.
Тўққиз ёшида у юнон ва рим файласуфларининг асарларини асл нусхада ўқиган ва минералогия билан шуғулланган. У Марказий Паркни айланиб юрар ва Нью-Йорк Минералогик клубига ўз топилмалари ҳақида хабар берилган хатлар ёзарди.
Ушбу мактубларда у ўзини шунчалик қобилиятли эканлигини исботладики, клуб Оппнегеймерни катта ёшдаги олим деб ўйлаб, уни маъруза ўқишга таклиф қилган.
Оппенгеймер Гарвард, Кембриж ва Гёттинген университетларини тугатиб, 1927 йилда физика фанлари номзоди илмий даражасини олган. У турли олийгоҳларда, жумладан Калифорния технология институтида ва Берклидаги Калифорния университетида дарс берган.
“Манхеттен лойиҳаси” ва атом бомбасининг илк синови
1942 йилда Оппенгеймер АҚШ томонидан Буюк Британия ва Канада билан биргаликда атом бомбасини яратиш учун ташкил этилган “Манхеттен лойиҳаси”га қўшилишга таклиф қилинди.
Роберт Оппенгеймер қисқа вақт ичида лойиҳанинг илмий директорига айланди. У атом бомбаси яратиш бўйича асосий тадқиқот ва ишланмалар олиб борилган Ню-Мексико штатидаги Лос-Аламос шаҳрида лаборатория қуриш учун масъул эди.
Роберт лойиҳага Энрико Ферми, Ниелс Бор, Ричард Фейнман ва Эдвард Теллер каби ўша даврнинг энг яхши физикларини жалб қилди ва уларнинг ишларини мувофиқлаштирди. Унинг раҳбарлигида икки хил атом бомбаси яратилди: бири уранга асосланган (“Болакай”), иккинчиси эса плутонийга асосланган (“Бақалоқ”).
Биринчи бомба 1945 йил 16 июлда Ню-Мексикодаги Тринитй полигонида синовдан ўтказилди. Кай Бёрд ва Мартин Шервиннинг “Америка Прометейи” биографик китобида Роберт Оппенгеймернинг ўша лаҳзалардаги ҳолати қуйидагича тасвирланади.
“Оппенгеймернинг асаби тамом бўлган эди. Лойиҳани бошқариш давомида 3 йил ичида у 52 килограммга озиб кетди. 178 см бўйга эга Роберт жуда қилтириқ кўринарди. Атом бомбаси синовдан ўтказиладиган кундан олдин у бор-йўғи тўрт соат ухлади”.
Бомба портлатилишидан олдин тескари саноқ бошланганда у деярли нафас олмай жараённи кузатган.
21 килотонна қувватга эга портлаш содир бўлиб, қўзиқорин булути осмонга кўтарилгач, Оппенгеймер “елкасидан тоғ ағдарилгандек енгил тортган”. Портлаш қуввати 160 км узоқликда ҳам сезилгани қайд этилган.
Муваффақиятли синовдан сўнг Оппенгеймер қадимги ҳинд достони “Бҳагавадгита”дан ўша машҳур иқтибосни келтирди: “Энди мен дунёларни вайрон қилувчи ўлимга айландим”.
Коммунизмга хайрихоҳлик ва хиёнатда айблов
Роберт Оппенгеймер Японияга қарши атом бомбасини олдиндан огоҳлантирмасдан қўллашга қарши эди ва урушдан кейин атом энергиясини халқаро назорат қилишни ёқлаб чиқди. Бироқ унинг фикри инобатга олинмади ва Қўшма Штатлар 1945 йил 6 ва 9 августда Хиросима ва Нагасакига атом бомбаларини ташлади. Бу 200 мингга яқин одамнинг ўлимига ва 1945 йил 15 августда Япониянинг сўзсиз таслим бўлишига олиб келди. Оппенгеймер ўз ихтиросининг оқибатларидан даҳшатга тушди ва кейинчалик: “Физиклар қилган ишларининг гуноҳини билишарди”, деб айтган.
Урушдан кейин у Қўшма Штатлардаги энг нуфузли ва ҳурматли олимлардан бирига айланди. Оппенгеймер ядро фани ва технологиясини ривожлантиришни тартибга солувчи Атом энергияси комиссиясини бошқарган. У, шунингдек, назарий физика ва космологияни ўрганадиган Принстондаги Илғор тадқиқотлар институти директори бўлди.
Оппенгеймер қора туйнуклар мавжудлигини башорат қилган ва водород бомбасини яратиш имкониятини ўрганган. Бироқ, у водород бомбасини ишлаб чиқиш ва синовдан ўтказишга қарши чиқди ва уни ўта хавфли ҳисоблади. Бу баъзи сиёсатчилар ва ҳарбийлар томонидан Оппенгеймерга нисбатан шубҳа ва норозилик уйғотди, улар уни коммунизмга хайрихоҳликда ва АҚШ манфаатларига хиёнат қилишда айбладилар.
1954 йилда Оппенгеймер сиёсий таъқибга учради ва махфий маълумотлар билан ишлаш ҳуқуқидан маҳрум бўлди. У АҚШ Коммунистик партияси аъзолари, жумладан рафиқаси Китти билан алоқалари ҳақида хабар бермаганликда айбланган. Унга, шунингдек, водород бомбасини ишлаб чиқиш жараёнини секинлаштириш ва Американинг ядровий устунлигига тўсқинлик қилишга уриниш айблари қўйилган.
Оппенгеймер барча айбловларни рад этиб, ўз шаъни ва ватанпарварлигини ҳимоя қилди, лекин бу самара бермади. Ўша пайтлар ҳамкасблари ва дўстлари, жумладан Альберт Эйнштейн, Ниелс Бор, Лео Сзилард ва Линус Паулинг Оппенгеймерни қўллаб-қувватлаб, ўз бирдамликларини изҳор қилишди.
Кечиккан оқлов
Фақатгина орадан 68 йил ўтиб, 2022 йилда АҚШ Энергетика вазирлиги “атом бомбасининг отаси” Роберт Оппенгеймерга ҳукуматнинг махфий маълумотларига киришни тақиқлаш ҳақидаги қарорини бекор қилди.
“Вақт ўтиши билан Оппенгеймер дуч келган жараённинг нохолислиги ва адолатсизлиги ҳақида кўпроқ далиллар пайдо бўлди, шу билан бирга унинг мамлакатга содиқлиги ва муҳаббати тасдиқланди”, — дейилади баёнотда.
“Вазирлик комиссиянинг вориси сифатида Оппенгеймернинг тарихий ёзувлари ҳамда АҚШ миллий мудофааси ва илм-фанига қўшган улкан ҳиссасини муносиб баҳолаши керак эди”, — деди Энергетика вазири Женнифер Гранҳолм қарор бекор қилинганидан кейин.
Умрининг сўнгги йиллари
Оппенгеймер 1966 йилгача, нафақага чиққунга қадар Илғор тадқиқотлар институтида ишлашда давом этди. Шунингдек, у маърузалар ўқиди, мақола ва китоблар ёзди, турли мукофотлар ва фахрий унвонларга сазовор бўлди.
1963 йилда ядро фани ва технологиясини ривожлантиришга қўшган улкан ҳиссаси учун Энрико Ферми мукофоти билан тақдирланган. Бу унинг сиёсий тикланишининг рамзи сифатида тан олинган.
Оппенгеймер 1967 йил 18 февралда Ню-Жерси штатининг Принстон шаҳрида саратон касаллигидан вафот этди. Унинг жасади ёндирилиб, куллари Атлантика океанига сочилган.
Изоҳ (0)