Rejissor Kristofer Nolanning “Oppengeymer” biopiki (biografik filmi) butun dunyo bo‘ylab prokatga chiqdi. 3 soat davom etadigan mazkur film haqida hozircha turli mulohazalar yangramoqda.
Filmning asosini tashkil etgan fizik olim, murakkab shaxsiyat egasi bo‘lgan, “Atom bombasining otasi” deya ta’rif berilgan Robert Oppengeymerning hayoti va faoliyatini quyida qisqacha eslab o‘tamiz.
Uchta universitet bitiruvchisi
Bo‘lajak olim 1904-yil 22-aprelda Nyu-Yorkda yahudiy oilasida tug‘ilgan. U ilm-fanga, adabiyotga, chet tillariga qiziqadigan iqtidorli bola edi.
Robertning oilasi Manxettenning nufuzli tumani bo‘lgan Yuqori Vest Sayddagi hashamatli kvartiralarda yashagan. Ularda uchta xizmatkor va shaxsiy haydovchi bo‘lib, uylaridagi xonalar devorlariga yevropalik rassomlarning qimmatbaho rasmlari osilgandi.
Hashamat ichida yashaganiga qaramay, Oppengeymer kamtar va uyatchan bola bo‘lgan.
To‘qqiz yoshida u yunon va rim faylasuflarining asarlarini asl nusxada o‘qigan va mineralogiya bilan shug‘ullangan. U Markaziy Parkni aylanib yurar va Nyu-York Mineralogik klubiga o‘z topilmalari haqida xabar berilgan xatlar yozardi.
Ushbu maktublarda u o‘zini shunchalik qobiliyatli ekanligini isbotladiki, klub Oppnegeymerni katta yoshdagi olim deb o‘ylab, uni ma’ruza o‘qishga taklif qilgan.
Oppengeymer Garvard, Kembrij va Gyottingen universitetlarini tugatib, 1927-yilda fizika fanlari nomzodi ilmiy darajasini olgan. U turli oliygohlarda, jumladan Kaliforniya texnologiya institutida va Berklidagi Kaliforniya universitetida dars bergan.
“Manxetten loyihasi” va atom bombasining ilk sinovi
1942-yilda Oppengeymer AQSH tomonidan Buyuk Britaniya va Kanada bilan birgalikda atom bombasini yaratish uchun tashkil etilgan “Manxetten loyihasi”ga qo‘shilishga taklif qilindi.
Robert Oppengeymer qisqa vaqt ichida loyihaning ilmiy direktoriga aylandi. U atom bombasi yaratish bo‘yicha asosiy tadqiqot va ishlanmalar olib borilgan Nyu-Meksiko shtatidagi Los-Alamos shahrida laboratoriya qurish uchun mas’ul edi.
Robert loyihaga Enriko Fermi, Niyels Bor, Richard Feynman va Edvard Teller kabi o‘sha davrning eng yaxshi fiziklarini jalb qildi va ularning ishlarini muvofiqlashtirdi. Uning rahbarligida ikki xil atom bombasi yaratildi: biri uranga asoslangan (“Bolakay”), ikkinchisi esa plutoniyga asoslangan (“Baqaloq”).
Birinchi bomba 1945-yil 16-iyulda Nyu-Meksikodagi Trinity poligonida sinovdan o‘tkazildi. Kay Byord va Martin Shervinning “Amerika Prometeyi” biografik kitobida Robert Oppengeymerning o‘sha lahzalardagi holati quyidagicha tasvirlanadi.
“Oppengeymerning asabi tamom bo‘lgan edi. Loyihani boshqarish davomida 3 yil ichida u 52 kilogrammga ozib ketdi. 178 sm bo‘yga ega Robert juda qiltiriq ko‘rinardi. Atom bombasi sinovdan o‘tkaziladigan kundan oldin u bor-yo‘g‘i to‘rt soat uxladi”.
Bomba portlatilishidan oldin teskari sanoq boshlanganda u deyarli nafas olmay jarayonni kuzatgan.
21 kilotonna quvvatga ega portlash sodir bo‘lib, qo‘ziqorin buluti osmonga ko‘tarilgach, Oppengeymer “yelkasidan tog‘ ag‘darilgandek yengil tortgan”. Portlash quvvati 160 km uzoqlikda ham sezilgani qayd etilgan.
Muvaffaqiyatli sinovdan so‘ng Oppengeymer qadimgi hind dostoni “Bhagavadgita”dan o‘sha mashhur iqtibosni keltirdi: “Endi men dunyolarni vayron qiluvchi o‘limga aylandim”.
Kommunizmga xayrixohlik va xiyonatda ayblov
Robert Oppengeymer Yaponiyaga qarshi atom bombasini oldindan ogohlantirmasdan qo‘llashga qarshi edi va urushdan keyin atom energiyasini xalqaro nazorat qilishni yoqlab chiqdi. Biroq uning fikri inobatga olinmadi va Qo‘shma Shtatlar 1945-yil 6 va 9-avgustda Xirosima va Nagasakiga atom bombalarini tashladi. Bu 200 mingga yaqin odamning o‘limiga va 1945-yil 15-avgustda Yaponiyaning so‘zsiz taslim bo‘lishiga olib keldi. Oppengeymer o‘z ixtirosining oqibatlaridan dahshatga tushdi va keyinchalik: “Fiziklar qilgan ishlarining gunohini bilishardi”, deb aytgan.
Urushdan keyin u Qo‘shma Shtatlardagi eng nufuzli va hurmatli olimlardan biriga aylandi. Oppengeymer yadro fani va texnologiyasini rivojlantirishni tartibga soluvchi Atom energiyasi komissiyasini boshqargan. U, shuningdek, nazariy fizika va kosmologiyani o‘rganadigan Prinstondagi Ilg‘or tadqiqotlar instituti direktori bo‘ldi.
Oppengeymer qora tuynuklar mavjudligini bashorat qilgan va vodorod bombasini yaratish imkoniyatini o‘rgangan. Biroq, u vodorod bombasini ishlab chiqish va sinovdan o‘tkazishga qarshi chiqdi va uni o‘ta xavfli hisobladi. Bu ba’zi siyosatchilar va harbiylar tomonidan Oppengeymerga nisbatan shubha va norozilik uyg‘otdi, ular uni kommunizmga xayrixohlikda va AQSH manfaatlariga xiyonat qilishda aybladilar.
1954-yilda Oppengeymer siyosiy ta’qibga uchradi va maxfiy ma’lumotlar bilan ishlash huquqidan mahrum bo‘ldi. U AQSH Kommunistik partiyasi a’zolari, jumladan rafiqasi Kitti bilan aloqalari haqida xabar bermaganlikda ayblangan. Unga, shuningdek, vodorod bombasini ishlab chiqish jarayonini sekinlashtirish va Amerikaning yadroviy ustunligiga to‘sqinlik qilishga urinish ayblari qo‘yilgan.
Oppengeymer barcha ayblovlarni rad etib, o‘z sha’ni va vatanparvarligini himoya qildi, lekin bu samara bermadi. O‘sha paytlar hamkasblari va do‘stlari, jumladan Albert Eynshteyn, Niyels Bor, Leo Szilard va Linus Pauling Oppengeymerni qo‘llab-quvvatlab, o‘z birdamliklarini izhor qilishdi.
Kechikkan oqlov
Faqatgina oradan 68 yil o‘tib, 2022-yilda AQSH Energetika vazirligi “atom bombasining otasi” Robert Oppengeymerga hukumatning maxfiy ma’lumotlariga kirishni taqiqlash haqidagi qarorini bekor qildi.
“Vaqt o‘tishi bilan Oppengeymer duch kelgan jarayonning noxolisligi va adolatsizligi haqida ko‘proq dalillar paydo bo‘ldi, shu bilan birga uning mamlakatga sodiqligi va muhabbati tasdiqlandi”, — deyiladi bayonotda.
“Vazirlik komissiyaning vorisi sifatida Oppengeymerning tarixiy yozuvlari hamda AQSH milliy mudofaasi va ilm-faniga qo‘shgan ulkan hissasini munosib baholashi kerak edi”, — dedi Energetika vaziri Jennifer Granholm qaror bekor qilinganidan keyin.
Umrining so‘nggi yillari
Oppengeymer 1966-yilgacha, nafaqaga chiqqunga qadar Ilg‘or tadqiqotlar institutida ishlashda davom etdi. Shuningdek, u ma’ruzalar o‘qidi, maqola va kitoblar yozdi, turli mukofotlar va faxriy unvonlarga sazovor bo‘ldi.
1963-yilda yadro fani va texnologiyasini rivojlantirishga qo‘shgan ulkan hissasi uchun Enriko Fermi mukofoti bilan taqdirlangan. Bu uning siyosiy tiklanishining ramzi sifatida tan olingan.
Oppengeymer 1967-yil 18-fevralda Nyu-Jersi shtatining Prinston shahrida saraton kasalligidan vafot etdi. Uning jasadi yondirilib, kullari Atlantika okeaniga sochilgan.
Izoh (0)