“Тамаки тутуни сабаб омон қолган даҳо”. Ўз йўналишини кўп маротаба алмаштирган Пикассо ва унинг авлодларини сирли ўлими

1952 йилда ёзувчи Жованни Папинига интервью берар экан, Пикассо шундай дейди: “Бугун, кўриб турганингиздек, керагидан ортиқ машҳурман, бойман. Аммо ҳар сафар қоронғу хонанинг бир бурчагига тиқилиб, ёлғиз ўй сурар эканман, санъат устаси деган қадимий ҳамда залворли сўзни ўзимга нисбатан ишлатишга журъатим етмайди.

Буюк рассомлар деб Жотто, Тициан, Рембрандт, Гоя каби даҳоларни айтиш мумкин. Мен эса шунчаки ўз замонасини тушунадиган ва ўша тушунганини замондошларининг аҳмоқлиги, бемаънилиги, очкўзлигига қарши ишлатадиган халқ артистиман. Бу гапларим бирмунча ҳавойи, ҳар шуҳрат топган одамнинг интервью учун асраб қўйган ъзахираъ сўзлари каби таассурот уйғотаётгадир, лекин бу чинданам аччиқ, кўринганидан кўра оғриқлироқ ва шу билан бирга самимий иқрор”.

“Дарё” “100 буюк инсон” лойиҳаси доирасида мана шундай ўзига ниҳоятда талабчан бўлган серқирра рассом, кубизм йўналишининг устаси, тириклигидаёқ шон-шуҳратга кўмилган мулти-миллионер, турли услубларга бош суқиб кўришдан ҳеч чўчимаган “ранглар кимёгари” Пабло Пикассо ҳақида ҳикоя қилади.

Даҳоликка ишора

1881 йил 25 октябрь. Қор бошланмаган бўлса-да, ташқарида изғирин ҳукмрон. Испаниянинг Малага шаҳрида истиқомат қилувчи рассом Хосе Руис Бласко тўлғоқ азобидан қийналаётган хотини ҳамда туғилажак фарзанди тўғрисида ўйлаб, уёқдан буёққа бетоқат бориб келарди. Ким билади, балки у иккиси ҳам соғ-омон қутулиб олишини истаётгандир...

Бироқ шифокорлардан бири чақалоқ ўлик туғилганини отага етказиш учун энди хонадан чиқаётганда, ҳодисани кузатиб турган бўлажак даҳонинг амакиси лабига қистирилган арзон папиросдан чуқур тортиб, туғилганига беш дақиқа ҳам бўлмаган жиянининг юзига беписанд ҳолда пуфлайди. Бундай беъмани хатти-ҳаракати учун койиб бермоқчи бўлган шифокорларнинг гапи оғзида қолади: бирдан хонани чақалоқ чинқириғи тутиб кетади. 

Тўлиқ исми — Пабло Диего Хосе Франсиско Де Паула Хуан Непомусено Мария Де Лос Ремедиос Сиприано Де Ла Сантисима Тринидад Мартир Патрисио Руис и Пикассо бўлган болакайнинг истеъдоди жуда эрта намоён бўла бошлайди. У тенги барча болалар ўйингоҳга югурса, у бўёқ ва қаламларга ошиқарди. Пикассо етти ёшлигида отаси чизган суратларга баъзи тафсилотларни қўшишни бошлайди. Дейлик, чапланган қўйиқ ранглар, жигарранг тусга кўпроқ жой ажратиш каби.

Саккиз ёшида эса ўзининг биринчи жиддий сурати бўлмиш “Найзадор”ни чизади. Унда бурнида темир ҳалқалар шақирлаган буқалар жангида қатнашаётган найзадор отлиқ сурати ожизона тасвирланган эди. Асар илк машқ меваси бўлгани сабаб рассом уни то умрининг охирига қадар асраб қўйди.

“Мусаввирнинг ёшликдаги шамойили”

13 ёшида Пикассо Барселонадаги санъат академияси талабаси бўлади. Имтиҳон жараёнида Пабло ўзини эркин қўйиб, шунчалик яхши кўрсатадики, ёш бўлишига қарамай кенгаш аъзолари уни академияга қабул қилиш тўғрисидаги ҳужжатга бир овоздан имзо чекишади.

1897 йилда Пикассо Сан-Фернандо шаҳаридаги қироллик академиясида ўқиш учун имтиҳонга кетади. Тўғри, дастлаб, ўзи йиллар мобайнида орзу қилган жойда шавқ билан ўқигиси келади, бироқ анъанавий дарс ва кўникмаларни кўриб, ҳафсаласи пир бўлгач, янгилик қилишга мадори қолмаган қари чолларнинг маърузасини тинглагандан мегаполисни эркин ҳолда сайр қилишни афзал кўради.

Ўша йилларда рассом биринчи марта санъат пойтахти ҳисобланган Парижга ташриф буюради. У бу шаҳарда бир неча ой яшаб, мўйқалам соҳиблари: Ван Гог, Гогин, Делакруа ва бошқаларнинг асарларини ўрганади, солиштиради, хулоса чиқаради. Пикассо кейинчалик ҳам Парижга тез-тез ташриф буюриб туради ва вақт ўтиб, бу шаҳар уни шунчалик ўзига жалб қиладики, 1904 йили Пикассо у ерга яшаш учун кўчиб ўтишга қарор қилади.

Ижодий фаолиятнинг турфа хил суратлари

Пикассо ўзининг дастлабки ижод йилларида ажойиб бадиий истеъдодини намоён этди, болалик ва ўсмирлик даврида табиий услубда, ортиқча ишора, шифрларсиз расм чизди. ХХ асрнинг биринчи ўн йиллигида унинг услуби турли назариялар, илмий қарашлар, техникалар ва ғоялар билан тажриба ўтказгани сабабли ўзгарди.

Пикассонинг ижоди ХХ аср санъатидаги қарама-қаршиликларни ўзида акс эттирган бўлиб, тасвирий санъатнинг кўп соҳалари — рангтасвир, ҳайкалтарошлик, графика ва бошқалар ривожига кучли таъсир кўрсатган.1907 йилларда буюмларни ҳандасий шаклларга ажратиб, бетартиблик ичида аллақандай ички тартиб билан жойлаштиради, ўша бўлаклардан тасвирий санъат асарлари яратиб кубизмга асос солади.

Асл исми Руиси бўлган ҳамда ўз хоҳиши билан онасининг фамилиясига ўтган рассомнинг “Учрашув”, “Фожиа”, “Шар устидаги қиз”, “Бола ва гадо”, “Ойна қаршисидаги аёл”, “Чўмилаётган одам”, “Мандолина ва гитара”, “Майни севувчи аёл”, “Курсидаги қиз”, “Денгиз қирғоғидаги шакллар”, “Майя ва унинг қўғирчоғи”, “Кўзгу” каби асарлари дунёда маълум ва машҳур.

Қисқасини айтганда, рассом ижодий фаолияти давомида ўнлаб босқичларни босиб ўтди. Турли услубларга қўл урди. Бир-биридан кескин фарқ қиладиган суратлар чизди. Кубизм асосчиси бўлиб тарихга муҳрланди. Сюрреализмда ҳам ўзини синаб кўрди. Энг асосийси, у ўзгалар пайқай олмайдиган жиҳатларни, ҳодисаларни, гўзалликни кўрди ва ранглар уйғунлигида бошқаларга ҳам намойиш этди.

Тушкунлик даври

Пабло Пикассо ижодидаги илк давр “кўк” ёки “мовий мавсум” деб аталади. 1901-1904 йилларда Пикассонинг палитрасида совуқ, кайфиятни бўғувчи ранглар устунлик қила бошлайди — асосан кўк ранг ва унинг соялари. Бу вақтда Пикассо кексалик, қашшоқлик мавзуларини кўтарди, меланхолия, қайғу рангларини ўзича кашф этди ва бу нарса ўша давр мусаввирларига хос тушкун кайфият эди.

“Кўк мавсум”да чизилган барча суратларнинг асосий мотиви ёлғизлик ва азоб-уқубатларнинг муқаррарлигидир. Илгари дард нималигини билмаган Пикассога у тўқнаш келган ҳаёт ҳақиқатлари елкасини эзиб қўяди: ўзи ва яқинлари билан юз бераётган воқеалар (аниқроғи, яқин дўстининг вафоти сабаб туғилган аламлар) ҳақида фикр юритиш ушбу даврда — рассом ижодининг энг пурандуҳ палласида асарларига кўчди. 

Рассом ўша пайтлар инсон азоб-уқубатларини, сўқирларни, тиланчиларни, ичкиликка ружу қўйган омадсизларни ва тубанликка шўнғиган фоҳишаларни рангларга солди — чинданам айни улар “кўк мавсум”нинг асосий қаҳрамонлари эди.

“Шар устидаги қиз”

“Пушти мавсум” атиги икки йил давом этган бўлса-да, мусаввирни янги босқичга олиб чиққан деб айтиш мумкин. Тушкунлик ҳиди уфуриб турадиган кўк ва қора рангларда акс эттирилган йўқсиллар, бечоралар ўрнини энди цирк усталари, акробатлари ва артистлари эгаллаган эди.

Уларнинг ҳаёти етишмовчиликлардан холи бўлмаса ҳам, унда қайғу, оғир муаммолар, охири йўқ турмуш ташвишларига кўмилган бўлса ҳам, рассом ўз қаҳрамонларини қандоқ бўлса шундоқлигича қабул қилади: кучли ёки заиф, бахти кулган ёки шўрпешона, кулгили ёки бетаъсир, ачинарли. Асосийси, образлар яна ҳаёт нафаси билан тўйинган, “Мовий мавсум” зулматида “нур” — чиқиб кетиш йўли пайдо бўлган эди.

“Пушти мавсум”нинг энг сара дурдоналаридан бири “Шар устидаги қиз” асаридир. Унда ёш, мафтункор қиз шар устида жилмайганча мувозанат сақлаб турибди. Ёнида кенг елкали, сербар одам баҳайбат кубга чўккан. Гўзаллик бу ерда нозик чегаралар бўйлаб, яъни эркак қуввати ва аёл нафосати, барқарорлик ва мослашувчанлик, фундаменталлик ва енгиллик ўртасида ҳаракатланади. Ундан ҳам муҳими шундаки, қиз ва атлет бир-бири билан чамбарчас боғлиқ образлардир: қиз исталган вақтда мувозанатини йўқотиб, йиқилиши мумкин, лекин атлет уни, албатта, тутиб қолади. Бошқа томондан, агар суратдаги қизни йўқ деб тасаввур қиладиган бўлсак, ёш атлет қанчалик бақувват бўлмасин, жуда ёлғиз ва рангсиз кўринади. 

Кубизм

1907 йилда “Авигнон қизлари” картинаси чизилади. Рассом бир йилдан ошиқроқ вақт мобайнида ушбу асар устида ишлаб, уни бир неча марта қайта чизишига тўғри келади. Суратда тасвирланган аёллар охир оқибат ўзи қизиқиб юрган Африканинг беўхшов ҳайкалчаларига, қабилалар тақадиган ниқобларга ўхшаб қолади. Инсон танасининг одмилик руҳида бузилган тузилиши, схематик тарзда чизилган ва атайдан телба-тескари шаклга солинган аёллар юзи мухлисларни ҳайратда қолдирди ҳамда Пикассога қарши танқидлар тўфони бошланади. Кўплаб донгдор санъат танқидчилари суратни санъат асари сифатида қабул қилишдан бош тортади.

Бироқ айнан мана шу асар кубизмнинг пайдо бўлиши учун бошланғич нуқта бўлиб хизмат қилди.

Пикассо ижодий меросини умумий ҳисобда олти мингдан ортиқ картина, чизма ҳамда ҳайкаллар эгаллаган. У яратган картиналарни мутахассислар 10 миллиард долларга баҳолаган. Уларнинг ичида 1995 йилда чизилган “Алжирлик аёллар” картинаси 2015 йилда Чристиэъс аукционида 179,3 миллион долларга сотилган. 

“Мен баҳайбат кемаман…”

Эҳтимол, кимдир Пикассонинг битмас-туганмас меросига эга чиқишни истагандир, аммо Паблонинг ўлими ўзи билан бирга бир қатор омади чопмаганларнинг ҳам ҳаётини олиб кетди.

Ўлимидан бир неча кун олдин Пикассо шундай деган эди: “Мен баҳайбат кемага ўхшайман. Чўксам, бу гирдоб атрофимдагиларни ҳам тортиб кетади”.

Пикассо 1973 йил 8 апрель куни 91 ёшида бу дунёни тарк этди. Унинг ва Ольга Хохлованинг набираси Паблито бобосининг дафн маросимида қатнашишга рухсат беришни илтимос қилди, лекин Жаклин рад этади. Дафн маросими куни Паблито бир шиша деколоран, оқартирувчи кимёвий суюқлик ичади. Уни касалхонага олиб боришганда, шифокорлар боланинг бутун ичи куйиб кетганини айтишган. Улар ўз касбининг устаси бўлишларига қарамай, бола уч ойгина яшай олди, холос.

1975 йил 6 июнь куни рассомнинг ўғли Пол Пикассо 54 ёшида алкогол ва гиёҳванд моддалар туфайли келиб чиққан жигар циррозидан вафот этади. 

Орадан икки йил ўтгач, октябрь ойида 68 ёшли Тереза Уолтер Жуан Ле Пен шаҳридаги уйининг гаражида ўзини осиб қўяди. 1986 йил 15-октябрда Мадридда рассомнинг навбатдаги кўргазмаси очилиши арафасида, эрталабки соат 00:03 да Жаклин Пикассо ўз тўшагида ўзини отиб ташлайди. Пикассонинг собиқ хотини Дора Маар эса сўнгги кунларини психиатр назорати остида ўтказади.