22 май куни Артур Конан Дойл дунёга келганига 164 йил тўлади. Умри давомида ушбу жентелмен шу қадар кўп саргузашт ва тақдир чиғириқларига дуч келганки, ҳатто ўзи томонидан ўйлаб топилган буюк изқувар ҳам унинг ҳаётига ҳасад қилган бўларди. “Дарё” “100 буюк инсон” лойиҳаси доирасида детектив қиролини машҳур қилган омиллар ҳақида ҳикоя қилади.
Сер Артур Конан Дойлчалик ҳеч ким ўзи яратган персонаж Шерлок Холмсни ёмон кўрмаган. Ёзувчи тарихда фақат буюк изқуварни яратган инсон сифатида қолишни истамаган ва бор кучи билан ундан қутулишга интилган. “У юқумли касаллик каби бўйнимга осилиб олган, шу сабабдан уни ўлдиришим керак. Акс ҳолда у мени ўлдиради”, — деганди Дойл 1893 йилда чоп этилган “Холмснинг сўнгги иши” ҳикоясида уни Рейхенбах шаршарасидан улоқтириб юборганида.
Умуман олганда Шерлок ўз яратувчисини барибир мағлуб этади. Бир неча йилдан кейин Дойл ўқувчилар ва нашриётлар босими остида детективни ҳаётга қайтаради, Холмс ҳақидаги ҳикоялар тўплами эса ростдан ҳам унинг бутун меросига соя солди.
Кит овловчи ва саргузаштлар ихлосманди
.jpg)
У Эдинбургда, ичкиликка ружу қўйган ирланд рассоми оиласида дунёга келган. Онаси фарзандига кўплаб ҳикоялар айтиб берарди, кейинчалик ёзувчи бу каби қобилияти учун волидасига кўп бора раҳмат айтган. Дойл болалигидан саргузаштларни яхши кўрди ва уруш-жанжалларга ҳам жон деб аралашиб кетаверди. Оила қашшоқ бўлишига қарамай, у яхши таълим олди: иезуитлар коллежи, Эдинбург университетини тиббиёт факультети. Аммо тинч ўтириб, ўқув йиллари давомида анатомия билан шуғулланиш Дойлга хос иш эмасди, шу сабабдан ҳам 20 ёшида у “Умид” номли кит овловчи кемага шифокор бўлиб жойлашди.
Табиатан бақувват бўлган бўлажак ёзувчи кўз очиб юмгунча ўзини Арктикадан топди. Аввалида у муз устида тура олмай, кўп йиқиларди, шу сабабдан кема капитани унга “Шимолнинг буюк ғаввоси” лақабини қўйган, кейинчалик унинг ўзи тюлен овига чиқиб кетиб, 55 тасининг терисини олиб келади. Дойлда, айниқса, кемани чўктириб юборишига бир баҳя қолган кит билан тўқнашув ёрқин таассурот қолдирган. “‘Умид’ бортига йигитча сифатида кўтарилган бўлсам, ундан ўзига ишонган катта эркак сифатида тушдим”, — деган эди у Шотландияга қайтгач.
Умрининг кейинги йилларида Дойл анча тинч йўналишда даромад кўришни бошлаган бўлса-да, саргузаштларга бўлган қизиқиши уни ҳеч қачон тарк этмаган. Кема шифокори сифатида у Африкага борганида безгакдан ўлиб кетишига сал қолган, Миср ва Суданга борганида ушбу мамлакатларда ҳарбий ҳаракатлар давом этарди, Британия иштирокидаги бирор уруш бошланса, у ўзининг зудлик билан фронтга юборилишини сўрарди.
Шифокорлик касби
Эдинбург университети тиббиёт факультети Артур Конан Дойлнинг нафақат шифокорлик, балки келажакдаги адабий тақдирини ҳам белгилаб берди. Биринчи босқичда ўқиб юрганидаёқ Дойл доктор Жозеф Белл билан танишиб қолади. Майда деталларга ҳам жуда эътиборли бўлган Жо Белл талабаларни бемор касаллигини у оғиз очишидан — ташқи белгиларидан аниқлашни ўргатди. Беллдан илҳомланган Дойл амбулатория бўлимига котиб бўлиб ишга жойлашди ва унинг усулларини яхши ўрганди. Кейинчалик айнан Бэйл Шерлок Холмсни прототипига айланди.
Дойлнинг шифокорлик ҳаёти қизиқ кечди. Дастлабки йилларда унинг на беморлари ва на пули бор эди. Шу туфайли у газеталарга ҳикоялар ёзиб пул топишга ўтди — олинган гонорарлар унинг яшашини таъминлади. Тиббиёт йўналишидаги карьераси ҳам секин-аста кўтарила бошлади. Шаҳарликлар Дойл ҳақида меҳнаткаш шифокор деган фикрда эди: шу билан бирга, у жуда асосли илмий мулоҳазаларни билдирарди. Доктор ёзувчилик ва шифокорлик ишини 1891 йилгача — адабиёт медицинани унинг ҳаётидан сиқиб чиқаргунга қадар бирга олиб борди.
Орадан саккиз йил ўтгач Дойл яна шифокорлик касбига қайтади: 1899 йилда Жанубий Африкада инглиз—бурлар уруши бошланди ва таниқли ёзувчи зудлик билан у ерда хусусий госпитал очишга киришди (аслида ёзувчи аскарлар қаторида бўлишни истаганди, бироқ ёши 40 га яқинлашган эркак рад жавобини олди). Блумфонтейнда у бадбой ҳидлар, қон ва ифлос сувлар орасида терлама эпидемиясига қарши курашди. “Халати қонга бежалган, ҳорғин инсон машҳур Шерлок Холмс муаллифига ўхшамасди. Бу шунчаки ўз ишини чин кўнгилдан бажараётган шифокор эди”, — деб ёзганди Дойл ҳақида британиялик ҳарбий мухбир.
Кўплаб жанрлар устаси
Дойл ёзув столи устида ҳам шифокор кабинетидаги каби ҳалол ва тиним билмай ишлади, мунтазам равишда турли йўналишларда ўзини синаб кўрди. Айниқса, у тарихий прозани яхши кўрар ва 100 йиллик уруш рицерлари ҳаёти ҳақида ҳикоя қилувчи Валтер Скотт услубидаги “Оқ отряд” романини ўз меҳнатининг чўққиси деб атади. Ўқувчилар ҳам мазкур асарни юқори баҳолади — “Оқ отряд”ни чоп этган нашриёт раҳбари у билан кўкрак керди: “‘Айвенгў’дан кейин бу қадар ажойиб асар ўқиган эмасман”. Бошқа томондан, танқидчилар Дойлни ғазаблантирган ҳолда, асарни балоғатга етмаган болаларнинг кўнгилочар адабиёти деб таърифлади.
.jpg)
Кутилмалари Дойлни доим алдаб келди. “У адабий сенсацияга айланмаса, диний жиҳатдан муваффақиятга эришади, балки ҳар икки йўналишда ҳам машур бўлар”, — дея ўйларди у “Стак Монронинг мактублари” ҳақида. Матонатли ёзувчи янгидан янги жанрларга мурожаат қилди: Эдгар Аллан Пога хос мистик новеллалар, қизиқарли тарихий ҳикоялар, ва ниҳоят фантастика ёзди. Ўзи у қадар юқори баҳо бермаган асарлари кўпинча муваффақият қозонди: бригадир Жераржнинг ҳаёти ҳақидаги комедияли тарих ёки буюк профессор Челленжер ҳақида ҳикоя қилувчи “Йўқолган дунё”. Ва, албатта, Холмс ҳақидаги цикллар ҳам. Ўзи яхши кўрган романлари эса умуман эътибордан четда қолар, Дойл кутганидек обрў қозонмасди. Умуман олганда у шу қадар машҳурликка эришадики, 1890 йилларнинг иккинчи ярмидан бошлаб нашриётлар унинг муваффақиятсиз асарларини ҳам чоп этишни бошлайди.
Ватанпарвар-консерватор
Жанубий Африкадаги урушда Дойл инсонлар ҳаётини сақлабгина қолмай, Британия империяси газеталарида машҳурликка эришди. Буларнинг барчасини у чин кўнгилдан уддаларди — ёзувчи бутун ҳаёти давомида юраги қайноқ ватанпарвар бўлиб қолди ва Британия манфаатларига хизмат қилди. Уйига қайтгач, консерватив кучлар номидан парламентга номзодини қўйди, урушни давом эттириш таклифи билан чиқди ва “1899—1902 йилларда инглиз-бурлар уруши” китобини ёзди. Шундан кейин қирол Эдуард VII Дойл билан бирга тушлик қилиб, унга рицарлик унвонини топширди.
Дойл кейинчалик ҳам консерватив қадрияларини ҳимоя қилди: масалан, бутун умри давомида аёлларга жентелменларга хос муносабатда бўлганига қарамай, уларга сайлов ҳуқуқини бериш ғоясини танқид қилди. Ташқи сиёсатда инглиз тилида сўзлашувчиларни бирлаштириш — Буюк Британия ва АҚШ иттифоқ давлатини яратишни ёқлади. Лондоннинг манфаатлари хавф остида қолиши билан қаламини душманларга қарата ёзди. Биринчи жаҳон уруши даврида кексайиб қолган бўлсада фронтга бориб, одамларни жангга даъват этди, Германияга “қотиллар миллати” тамғасини ёпиштирди ва бундан кейин Англияда бирорта ҳам немисни қабул қилмаслигини айтди.
Бошқа томондан Дойл илғор фикрларни ҳам билдириб турарди. У эр-хотин ажримига оид қонунчиликни ислоҳ қилишни қўллаб-қувватлади, матбуотда эрлари томонидан калтакланадиган аёлларни кетиб қолишини қоралади. Шунингдек, ёзувчи Бельгия ҳукумати томонидан ХIX аср охирида амалга оширилган Конго геноцидини қаттиқ ёмонлади.
Детектив
Оддий ўқувчилар Дойлни ўз персонажи Шерлок Холмс қиёфасида тасаввур қилиб, чиқишлари давомида ингичка бармоқларга эга интеллектуал ўрнига, шоп мўйловли замондошини кўрганларида ҳафсалалари пир бўларди. Шундай бўлса-да, собиқ шифокор бир неча бор изқуварлик билан шуғулланиб кўрди — жиноятларни ихтиёрий равишда тергов қилди.
Дойл карьерасидаги энг машҳур иш Жорж Эдалжи воқеаси бўлди — келиб чиқиши ҳиндуларга бориб тақалувчи юрист чорва молларини ўлдиришда айбланган. Кимдир ростдан ҳам 1904 йилда Бирмингем яқинидаги қишлоқда қирғин уюштириб, ҳайвонларни ўлдирган, бироқ Эдалжи жиноят жойида уникига ўхшаш пойабзал изи топилгани сабаб бошқа исбот-далилларсиз айбланган. Маҳаллий аҳоли, жумладан, полиция бошлиғининг нафрати ўз ишини қилди: Эдалжи аввалига етти йилга озодликдан маҳрум этилади, кейин эса амнистиясиз, ишлаш ҳуқуқидан маҳрум этилган ҳолда қўйиб юборилган.
Бундан хабар топган Дойл дарғазаб бўлиб, Эдалжи ва полиция бошлиғи билан учрашади, жиноят жойини яхшилаб кўздан кечиради ва барча далилларни тўплайди — кўриш қобилияти яхши бўлмаган зиёли юрист бундай жиноятни содир эта олмайди, деган хулосани берди. Тергов натижаларини мақола сифатида чоп этиб, катта норозиликни келтириб чиқарди. Англия худди Франция каби ўзининг “Дрейфус иши”га эга бўлганди (у ерда яҳудий офицер Алфред Дрейфус давлатга хиноятда асоссиз айбланган). Охир-оқибат Эдалжи оқланади, аммо Дойл ҳақиқий жиноятчини топишга муваффақ бўлмайди.
Дунё бўйлаб
Юқорида ёзганимиздек, Шерлок Холмс пайдо бўлиши билан Конан Дойл шифокорликни секин-аста йиғиштириб, ёзувчиликка ўтиб кетди. Аммо у саргузаштларга бўлган қизиқишини умрининг охирига қадар сақлаб қолди. Европа бўйлаб саёҳатларининг бирида Дойл 24 ёшли Жин Леки исмли қиз билан танишиб қолади ва шу ондаёқ унга кўнгил қўяди.
Бу вақтда Дойл ўзининг рафиқаси силга чалинганини билар, аммо одоб-ахлоқ жиҳатидан у бошқа қиз-жувонларга илакишмас эди. Леки билан муносабатлари эса фақат салом-аликдан нарига ўтмади. “Рафиқам ҳаёт экан, ҳеч қанақасига сенга тегишли бўла олмайман”, — дейди Дойл ёш Жинга. Қиз оилали эркак сабаб куёвликка номзод бир қанча йигитларга рад жавобини берди — у Артур билан яшаш учун қанча керак бўлса, шунча кутишга тайёр эди. Ёзувчининг рафиқаси 1907 йилда вафот этганидан бир йил ўтиб, улар оила қурди. Жин бу тўйни қарийб 10 йил кутди. Конан Дойл ва Жин Лекидан уч нафар фарзанд дунёга келди.
Ёзувчи 1930 йилда 71 ёшида миокарддан вафот этди. Умрининг охирги йилларини у рафиқаси ва фарзандлари билан сайр-у саёҳатда ўтказди. Рицарлик унвонини қўлга киритган сер Артур Конан Дойл ер шарининг барча қитъаларида бўлди.
Изоҳ (0)